Ανήμερα Χριστούγεννα γράφαμε για το Έτος Παπαδιαμάντη. Λίγες μόλις ημέρες νωρίτερα, είχε ανακηρυχθεί από τον υπουργό Πολιτισμού το 2011 Έτος Ελύτη. Ούτε ο υπουργός ούτε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου φαίνονταν να έχουν θυμηθεί τον Παπαδιαμάντη. Αλλά και ο Τύπος, αυτή η παντοδύναμη εξουσία, καταχρηστικά αποκαλούμενη τέταρτη, σιωπούσε. Όλα αυτά μας είχαν ωθήσει στο να θυμίσουμε πώς είχε αντιμετωπιστεί η αντίστοιχη επετειακή σύμπτωση το 2001. Και εκείνο το έτος είχε αφιερωθεί σε νομπελίστα. Ήταν το Έτος Σεφέρη. Ωστόσο η Πολιτεία είχε “ελεήσει” και τις λοιπές επετείους. Με βάση αυτό το καλό προηγούμενο, ευχόμασταν να επαναληφθεί η χειρονομία και έτσι να τιμηθούν οι εκατονταετηρίδες Παπαδιαμάντη, Τσίρκα και Γκάτσου, έστω και ως “φτωχοί συγγενείς”.
Τελικά, η ευχή μας, παρά πάσαν προσδοκίαν, είχε, συμπτωματικά ή μη, έναν εντυπωσιακό αντίκτυπο. Μια εβδομάδα αργότερα, ξεκίνησε σειρά πολυσέλιδων δημοσιευμάτων σε μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδες αφιερωμένων στον Παπαδιαμάντη, ο οποίος βρέθηκε να φιγουράρει και σε πρωτοσέλιδα. Μέχρι ένας εκδότης, από τους χρονοτριβούντες παπαδιαμαντικά βιβλία, έσπευσε να δώσει προδημοσίευση, υποσχόμενος το βιβλίο εντός του εορταστικού έτους. Αναπότρεπτα, αυτή η ζέση της δημοσιογραφίας συνέφυρε ανακρίβειες. Μεταξύ άλλων, «Η Μετανάστις», το πρώτο δημοσιευμένο μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη, βρέθηκε να είναι πρωτοδημοσιευμένο στο περιοδικό «Σωτήρας», ούτε καν «Σωτήρα», που υπήρχε εκείνα τα χρόνια και ο Παπαδιαμάντης είχε δημοσιεύσει “θρησκευτικόν ποιημάτιον”. Ή ακόμη, ο Μιλτιάδης Μαλακάσης βρέθηκε να ομιλεί στην “Εικοσιπενταετηρίδα” του Παπαδιανάντη. Λαθάκια, που, προφανώς, οφείλονται στην διαδικτυακή ενημέρωση των συντακτών. Εκείνο, όμως, που μετράει, είναι το αποτέλεσμα. Και σε αυτήν την περίπτωση, το αποτέλεσμα υπήρξε πανηγυρικό. Το 2011, εν τη πράξει, είχε ανακηρυχθεί Έτος Παπαδιαμάντη. Όταν, μάλιστα, ως δυσάρεστη για εμάς έκπληξη, ήρθε η απόλυτη σιωπή για την επέτειο του Ελύτη(1), πέραν των αναφορών της στους καταλόγους μελλοντικών εκδηλώσεων. Και σε εκείνα, όμως, τα δημοσιεύματα δεν του δόθηκε το προβάδισμα ούτε καν στην εικονογράφηση.
Megaron Plus
Βεβαίως η ευχή μας, παρά τον πολλαπλασιαστικό αντίκτυπο, που ευτύχησε να έχει, δεν έφτασε μέχρι τα ώτα των ιθυνόντων. Αν και τελικά, ποιοι είναι, την σήμερον, οι ιθύνοντες; Μάλλον είναι βαθιά νυχτωμένοι, όσοι, όπως εμείς, μένουν στα δεδομένα του 2001 και στρέφουν τους οφθαλμούς προς τους κρατικούς φορείς. Εντός μιας δεκαετίας, στον άνεμο της παγκοσμιοποίησης και υπό την επήρεια της οικονομικής κρίσης, δικαιοδοσίες παραμερίστηκαν και εξουσίες ανατράπηκαν. Εν προκειμένω, η ευχή μας εισακούστηκε από ένα πολιτιστικό κέντρο, που ποτέ δεν είχαμε διανοηθεί, ότι θα μπορούσε να ενδιαφερθεί για τον Παπαδιαμάντη. Ποιό; Το Megaron Plus! Μην βιαστείτε να το απαξιώσετε, κρίνοντάς το από την μειωτική ονομασία του. Αυτή έχει μόνο ιστορική αξία. Πράγματι, πριν έξι χρόνια, Ιανουάριο 2005, το Megaron Plus ξεκίνησε ως ένα πρόγραμμα εκδηλώσεων, πρόσθετο στον κυρίως κορμό των εκδηλώσεων του Μεγάρου Μουσικής. Οι προσωπικότητες, όμως, διεθνούς βεληνεκούς, που φιλοξένησε στο αναμεταξύ, του προσέφεραν τόσο κύρος, ώστε, σήμερα, να διεκδικεί το status του “διεθνούς φόρουμ ιδεών”.
Αυτός ο διεθνής χαρακτήρας του Megaron Plus φαίνεται πως δεν εκτιμήθηκε ανάλογα από την Πολιτεία, κρίνοντας από την μείωση της χορηγούμενης οικονομικής στήριξης. Αυτό θα πρέπει να συνέτεινε, ως ένα τουλάχιστον βαθμό, στη συνειδητοποίηση από την πλευρά των ιθυνόντων, ότι δεν είχε δοθεί έμφαση στην εσωτερική πραγματικότητα της χώρας, καλλιτεχνική, επιστημονική έως και λογοτεχνική. Τουλάχιστον όχι η αντίστοιχη, με εκείνη που είχε δοθεί στα διεθνή πράγματα. Θυμίζουμε ότι, μέχρι και πέρυσι, οι εκδηλώσεις, οι σχετικές με την ελληνική λογοτεχνία, περιορίζονταν σε “κύκλους” διαλέξεων, που είχαν ξεκινήσει από τον “κύκλο ποίησης”. Οπότε εφέτος, επιχειρείται ένα θεαματικό άνοιγμα. Καλύπτοντας, τρόπον τινά, την καχεξία, που εμφανίζει το Ε.ΚΕ.ΒΙ, δεδομένου ότι εκείνο μένει κρατικοδίαιτο, χωρίς χορηγίες και λοιπά έσοδα, το Megaron Plus ανακοίνωσε ότι αναλαμβάνει υπό τη σκέπη του τρεις από τις κορυφαίες λογοτεχνικές επετείους. Στις εξαγγελίες, η πρωτοκαθεδρία δόθηκε στον Παπαδιαμάντη και ακολούθησε η αναφορά των Ελύτη και Τσίρκα. Για τον Γκάτσο δεν έγινε λόγος. Το Μέγαρο Μουσικής διοργάνωσε ήδη συναυλίες προς τιμή του. Έτσι κι αλλιώς, ήταν αναμενόμενο ο Γκάτσος να τιμηθεί, πρωτίστως, ως στιχουργός. Ο ποιητής απομένει για εκλεκτές ομηγύρεις.
Αλλά, και ο Παπαδιαμάντης, από πού και ως πού; Νομπελίστας γαρ ο Ελύτης, βρίσκεται στο φυσικό του χώρο. Άντε και ο Τσίρκας, με την έμφαση να δίνεται στον κοσμοπολίτη συγγραφέα. Στην απορία για την περίπτωση Παπαδιαμάντη απαντούν οι ιθύνοντες του Megaron Plus. Ο Παπαδιαμάντης δεν συγκαταλέγεται, απλώς, στους κορυφαίους Έλληνες πεζογράφους, αλλά “με το έργο του μας φέρνει αντιμέτωπους με το ερώτημα της νεοελληνικής ταυτότητας και παράδοσης”. Κατά τα άλλα, οι υπεύθυνοι του προγράμματος εκδηλώσεων, ευαίσθητοι στις λεπτές ισορροπίες, που επικρατούν στα λογοτεχνικά πράγματα, αναφέρουν ότι τα αφιερώματα θα γίνουν σε συνεργασία με τους διαχειριζόμενους την πνευματική κληρονομιά των τιμώμενων. Γιατί αυτοί οι τελευταίοι, κληρονόμοι Αρχείων και σύλλογοι, μη αναμένοντες αυτήν την εξ ουρανού βοήθεια, άλλα σχεδίαζαν και μάλλον άλλα πολιτιστικά κέντρα προσέγγιζαν.
Τριαδική συνεργασία
Με βάση αυτά, αναμενόμενη ήταν η εξαγγελθείσα, από την πλευρά του Megaron Plus, συνεργασία με την Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών. Εκείνο, που δεν ήταν αναμενόμενο, ήταν μια τριαδική συνεργασία, με τρίτο πόλο, την Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Κάτι σαν ιστορικός συμβιβασμός δυτικοφρόνων και οπαδών της ανατολικής παράδοσης, με την Εταιρεία, μάλλον μοιρασμένη παρά στο ρόλο του διαιτητή. Πιστεύουμε πως μια παρόμοια συνεργασία, μόνο ένας διανοούμενος, που έχει περάσει στην αρμονική σύνθεση των αντιθέτων, μπορεί να συλλάβει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, εικάζουμε ότι ο ενορχηστρωτής δεν μπορεί να είναι άλλος από τον Σταύρο Ζουμπουλάκη, που δραστηριοποιείται με τρεις διαφορετικές ιδιότητες: Μέλος της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών και της Επιστημονικής Επιτροπής για τη διοργάνωση του Συνεδρίου, ένας από τους βασικούς διευθύνοντες στις λογοτεχνικές εκδηλώσεις του Μegaron Plus και πρόεδρος του θεολογικού ιδρύματος Βιβλικών Μελετών «Άρτος Ζωής».
Όσο αφορά την Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών, μετά τις εξαγγελίες του Megaron Plus, θα αναμενόταν από μέρους της κάποια απάντηση, είτε αποδοχής είτε απόρριψης. Και στην περίπτωση, που θα επικροτούσε την πρόταση συνεργασίας, θα αναμενόταν μια επίσημη ανακοίνωση για τις αλλαγές στους σχεδιασμούς της. Κοντεύει, όμως, να συμπληρωθεί μήνας από τη συνέντευξη Τύπου του Megaron Plus και η Εταιρεία σιωπά, ενώ, στον Τύπο, διαρρέουν σκόρπιες πληροφορίες για τις προθέσεις της. Έτσι, όμως, φαίνεται ότι λειτουργεί η Εταιρεία, επιβεβαιώνοντας τον χαρακτηρισμό της “κλειστής λέσχης μυημένων”, που της είχαμε αποδώσει. Για παράδειγμα, στις 5 Ιανουαρίου 2011, σε απάντηση του δικού μας δημοσιεύματος, μας έστειλε την “εγκύκλιο επιστολή” για το «Γ΄ Διεθνές Συνέδριο για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη», με ημερομηνία 20 Σεπτεμβρίου 2010, όπου αναφέρεται ως προθεσμία για την δήλωση συμμετοχής στο Συνέδριο η 30η Νοεμβρίου 2010. Επιπροσθέτως, η διατύπωση της επιστολής δείχνει ότι δεν απευθύνεται στον Τύπο αλλά σε υπεύθυνους πανεπιστημιακών τμημάτων. Βεβαίως, όλα αυτά μπορεί να μην αποτελούν ένδειξη μυστικοπάθειας, αλλά, απλώς, να εκφράζουν την επιθυμία των διοργανωτών οι συμμετοχές στο Συνέδριο να περιορισθούν σε πανεπιστημιακούς και κατ’ εξαίρεση, σε μέλη της Εταιρείας, συγγενείς και φίλους.
Τα του συνεδρίου
Επανερχόμενοι στα της διοργάνωσης του Συνεδρίου, παρατηρούμε την ασάφεια αλλά και τις αντιφάσεις της επιστολής ως προς τον τόπο διεξαγωγής του. Εισαγωγικά αναφέρεται “πιθανότατα στη Σκιάθο” και καταληκτικά, υπάρχει η διαβεβαίωση ότι “ο Δήμος Σκιάθου προτίθεται να αναλάβει τα έξοδα φιλοξενίας”. Αυτή η αντιγνωμία δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Όπου, εν προκειμένω, το παγόβουνο είναι η διαφορά απόψεων ως προς τον τόπο διεξαγωγής, που χρονολογείται εδώ και τουλάχιστον μια εικοσαετία, από το πρώτο Συνέδριο Παπαδιαμάντη. Ο τόπος, μέσα από το σκεπτικό ότι προσδιορίζει και το μεγαλύτερο ή μικρότερο άνοιγμα του Συνεδρίου προς το κοινό, φαίνεται ότι αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Η λύση, που παλαιότερα είχε προταθεί, να μοιραστεί το Συνέδριο ανάμεσα σε Αθήνα και Σκιάθο, αφού και στα δυο μέρη υπάρχουν χώροι φιλοξενίας, δεν είχε τότε ούτε καν συζητηθεί. Πιθανώς, γιατί στα καθ’ ημάς οι εσωτερικές έριδες είθισται να λύνονται με εξωτερική διαιτησία. Αυτόν, ακριβώς, το ρόλο φαίνεται ότι έρχεται να παίξει το Megaron Plus, εισηγούμενο, ουσιαστικά, μια σολομώντεια λύση, την οποία, ως ένα βαθμό, διευκολύνει το θέμα του Συνεδρίου.
Σε αντίθεση με τα δυο προηγούμενα Συνέδρια, το φετινό έχει ορισμένο θέμα, «Παπαδιαμάντης μεταφράζων και μεταφραζόμενος», το οποίο παραμερίζει τον διηγηματογράφο Παπαδιαμάντη. Κατά την επιστολή, “αν υπάρξει χρόνος, θα διατεθεί σε ελεύθερες ανακοινώσεις”. Λύση, που δείχνει μάλλον προκρούστεια και δυσκόλως εφαρμόσιμη, αφού αρκετοί είναι πάντοτε εκείνοι, που θέλουν να αναφερθούν στον καθ’ εαυτό Παπαδιαμάντη. Αν, μάλιστα, υποθέσουμε ότι το Συνέδριο δεχθεί εξωπανεπιστημιακές συμμετοχές, συγγραφέων και λοιπών παπαδιαμαντολογούντων, τότε οι εν λόγω συμμετοχές θα είναι ακόμη περισσότερες. Οπότε ο διαχωρισμός του Συνεδρίου σε δυο σκέλη έρχεται σχεδόν σαν αυτονόητος. Αρκεί αυτός, που θα τον προτείνει, να περιβάλλεται με τον μανδύα μιας ανώτερης εξουσίας και ακτινοβολίας, ώστε να υπερκεραστούν οι εσωτερικές, προσωπικής υφής, αψιμαχίες.
Κατά τη σολομώντεια λύση, το “φιλέτο” του Συνεδρίου, για να χρησιμοποιήσουμε την αργκό των εργολάβων, δηλαδή το κυρίως θέμα του Συνεδρίου, μπορεί να δοθεί στο Megaron Plus. Δεδομένου ότι οι νεοελληνιστές της αλλοδαπής, καθώς και οι πανεπιστημιακοί της ημεδαπής, το πιθανότερο, σε αυτό θα επικεντρωθούν. Έτσι, ο αθηναϊκός πόλος του Συνεδρίου θα εξασφαλίσει το επιδιωκόμενο διεθνές προφίλ. Το σημαντικό, όμως, είναι, ότι αυτή η, από μια άποψη, μεροληπτική μοιρασιά δεν θα δυσαρεστήσει το έτερο σκέλος. Σε αντίθεση με τον μύθο του Σολομώντα, που θέλει την πραγματική μητέρα του βρέφους να οδύρεται στην προοπτική του τεμαχισμού του, όσοι επιλέξουν να ασχοληθούν με τον δημιουργό Παπαδιαμάντη, μάλλον θα χαρούν να το πράξουν στον γενέθλιο τόπο του.
Μια παρόμοια διευθέτηση θα μπορούσε να κλείσει με τη λαϊκή ρήση, ιδού “και η πίτα ολόκληρη και ο σκύλος χορτάτος”. Είθισται, όμως, ο σχεδιασμός των επετείων να λαμβάνει υπ’ όψιν, πρωταρχικά και ως ένα βαθμό, τον τιμώμενο. Αυτή η αρχή φαίνεται να παραμερίστηκε τόσο από την εμπλεκόμενη λογοτεχνική κοινότητα όσο και από τον Τύπο. Κατ’ αρχήν, το θέμα του Συνεδρίου επιλέχθηκε με κριτήριο το παγκοσμιοποιημένο ενδιαφέρον για τη μεταφρασιμότητα ενός συγγραφέα. Έχουμε κατ’ επανάληψη σχολιάσει τις παραχωρήσεις των μυθιστοριογράφων για να επιτευχθεί η μεταφρασιμότητα των βιβλίων τους, τις περισσότερες φορές, σε βάρος της όποιας λογοτεχνικότητας. Στην περίπτωση Παπαδιαμάντη, η απόφαση δείχνει βεβιασμένη. Δεν υπάρχει εκείνο το σώμα ερευνών και μελετών, το ικανό και αναγκαίο, που θα δικαιολογούσε ένα τόσο ειδικού θέματος Συνέδριο. Με τον μεταφραστή Παπαδιαμάντη ασχολούνται το πολύ δυο τρεις άνθρωποι και με τον μεταφραζόμενο, ουσιαστικά, μόνο οι κατά γλώσσα μεταφραστές του. Ενώ, για αμφοτέρους, απουσιάζουν παντελώς οι βιβλιογραφικές εργασίες. Σε αυτό το πλαίσιο, τι σόϊ γόνιμος διάλογος μπορεί να αναπτυχθεί;
Ο Άλλος Παπαδιαμάντης
Αν σε επίπεδο λογοτεχνίας, όπως τουλάχιστον καταδεικνύει το θέμα του Συνέδριου, ελκύει ο μεταφραστής, σε επίπεδο βιογραφίας, δεν ελκύει απλώς, αλλά μαγνητίζει μια μερίδα συγγραφέων “ο άλλος Παπαδιαμάντης”. Κυριολεκτικά ηδονίζονται να αναφέρουν τις “σκοτεινές” πλευρές του. Δεν αρκούνται, μάλιστα, στις μαρτυρίες των συγκαιρινών του, αλλά τις εμπλουτίζουν επί το γλαφυρότερο και δραματικότερο. Καιρού επιτρέποντος, θα επανέλθουμε σε αυτόν “τον άλλο Παπαδιαμάντη”, που, όπως όλα δείχνουν, θα είναι ο κυρίαρχος μύθος κατά το τρέχον έτος. Προσώρας, θα αναφέρουμε ορισμένα εντυπωσιακά πρωτοσέλιδα εφημερίδων μεγάλης κυκλοφορίας. Ένα πρωτοσέλιδο θέτει ως λεζάντα της φωτογραφίας του, “Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ο πένης”. Έτερο, τον συστήνει με το τρίπτυχο, “άγιος, ποιητής, αλκοολικός”, που θυμίζει μάλλον Ζαν Ζενέ. Τρίτο, προκρίνει τον τίτλο, “Ο «Άγιος της λογοτεχνίας» συναντά το «κακό»”. Εδώ, η αναφορά δεν αντιστοιχεί στον βίο του, αλλά στο έργο του. Όχι, όμως, το πεζογραφικό, λ.χ., την «Φόνισσα», αλλά το μεταφραστικό, και πάλι, όμως, όχι στη μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου, όπως, για παράδειγμα, το «Έγκλημα και τιμωρία», αλλά σε ένα δημοφιλές ανάγνωσμα, του οποίου τη μετάφραση δεν υπογράφει. Είναι «Ο Πύργος του Δράκουλα» του Μπραμ Στόουκερ, που μόνο ως εικασία φέρεται από τους φιλολόγους ως παπαδιαμαντική μετάφραση.
Κατά τα άλλα, ένα ευρύ κοινό αναμένει οι επετειακοί εορτασμοί να σέβονται το πνεύμα και το ήθος του τιμώμενου. Εφέτος, όμως, για τον Παπαδιαμάντη επιλέγονται χώροι και τρόποι, που ο ίδιος αποποιείτο. Η ΕΣΗΕΑ, το επαγγελματικό σωματείο, στο οποίο θα ανήκε ο Παπαδιαμάντης, αν αυτό είχε προλάβει να ιδρυθεί στα χρόνιά του, επιλέγει την αίθουσα «Παρνασσού», εις ανάμνηση της Εικοσιπενταετηρίδος του, που εορτάστηκε σε αυτήν, στις 13 Μαρτίου 1908. Οι συγκαιρινοί του, διοργανωτές και ομιλητές, δεν γνώριζαν την απαρέσκειά του, ούτε ότι εκείνος δεν θα προσέλθει. Άλλοθι, που δεν έχουν οι σημερινοί. Η Εταιρεία Παπαδιαμαντικών Σπουδών δεν επιλέγει, λ.χ., το Πανεπιστήμιο, έναν ενδεικνυόμενο χώρο για τον κλασικό της νέας ελληνικής γραμματείας, που διακηρύττουν ότι είναι ο Παπαδιαμάντης. Μια ανάλογη επιλογή θα αγαλλίαζε την ψυχή του και αυτό είναι κάτι, που οι πιστεύοντες, οι οποίοι και θα πρέπει να είναι η πλειονότητα των μελών της Εταιρείας του, θα αναμενόταν να λάβουν υπόψη τους. Και τελευταίο, αλλά ίσως, για εκείνον το σημαντικότερο, στη θρησκευτική τελετή, που προγραμματίζεται να γίνει στο αγαπημένο του εκκλησύδριο, τον Άγιο Ελισσαίο, φημολογείται ότι δεν θα κληθεί ένας ιερομόναχος από τη μονή της Ευαγγελίστριας Σκιάθου ή ένας ερημίτης μοναχός από τα Κατουνάκια του Αγίου Όρους, αλλά – τι τιμή! - ο Αρχιεπίσκοπος. Σαν να ακούμε τον Παπαδιαμάντη από τις νεφέλες, “Nous excitons le public”.
Μ. Θεοδοσοπούλου
1 – Ούτε ο Ελύτης μένει πλέον δυσαρεστημένος. Το προάγγελμα του πνεύματος της επετείου έγινε προχθές, με πρωτοσέλιδο “χτύπημα” τίτλου, «Ο Ελύτης ήταν ένας τεμπέλης». Ειπώθηκε μεν, έτσι που ειπώθηκε, αλλά ειδησεογραφικά κρίθηκε, μεταξύ όλων των άλλων, ως το πλέον ουσιώδες ώστε να αναχθεί σε τίτλο.
Φωτο: Φόρεσε το ημίψηλο και από τον Άγιο Ελισσαίο οδεύει προς το Megaron Plus.
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Η Εποχή" στις 6/2/2011