Αρκετά ασχοληθήκαμε με τα λογοτεχνικά βραβεία της αλλοδαπής. Καλό το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Πρακτικοί οι Σουηδοί, σε καιρούς δύσκολους, βράβευσαν έναν δικό τους άνθρωπο. Τον ποιητή Τούμας Τρανστρέμερ. Είναι ο έβδομος σουηδός νομπελίστας, 102 χρόνια μετά την πρώτη σουηδή βραβευμένη Σάρα Λάγκερλεφ. Καλό και το Μπούκερ, που δόθηκε, τελικά, στον Τζούλιαν Μπάρνς. Παρενθετικά να σημειώσουμε ότι πρόκειται για ένα μίνι μυθιστόρημα μόλις 150 σελίδων. Καλύτερο, όμως, δείχνει το αντι-Μπούκερ, που μόλις θεσπίστηκε και το οποίο βάπτισαν Βραβείο Λογοτεχνίας. Είναι, όμως, καιρός να ασχοληθούμε και με τα του οίκου μας. Εδώ, όλα μπορεί να βαίνουν κατά κρημνών, πλην των εφετινών κρατικών βραβείων. Τα Κρατικά Βραβεία 2011, που θα κρίνουν τις περσινές εκδόσεις, θα τα διέπει η καινούργια νομοθεσία. Ο Υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού Παύλος Γερουλάνος πραγματοποίησε τη δέσμευσή του να εκσυγχρονίσει το θεσμό των Κρατικών Βραβείων. Στα τέλη του 2010, ο νέος νόμος καταρτίστηκε και υπερψηφίστηκε από τα κόμματα της κεντροδεξιάς και της κεντροαριστεράς. Βεβαίως, ο ευαγγελιζόμενος εκσυγχρονισμός θα προκύψει εκ του αποτελέσματος, δεδομένου ότι στα καθ’ ημάς οι διακηρύξεις περισσεύουν. Ο Νόμος αναμένεται δια της εφαρμογής του να αποκαταστήσει το κύρος των Κρατικών Βραβείων. Ανεξάρτητα αν οι Κασσάνδρες του χώρου του βιβλίου θεωρούν το κύρος τους χαμένη υπόθεση. Όπως και να έχει, για όσους, μέσα στη λαίλαπα των κακουχιών, έχουν λησμονήσει τις σχετικές νομοθετικές αλλαγές, αντιγράφουμε ορισμένες από τις νέες διατάξεις από την ανακοίνωση του ΥΠ.ΠΟΤ., με ημερομηνία 12/1/2011.
Αυτές έχουν κατά λέξη ως εξής:
«1. Θέσπιση νέων Βραβείων
Το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, που θα απονέμεται σε νέους δημιουργούς μέχρι 35 ετών. Η θέσπιση του εν λόγω Βραβείου έρχεται να προστεθεί στη δέσμη μέτρων που προωθεί το ΥΠ.ΠΟ.Τ. για τη στήριξη της νέας δημιουργίας στον χώρο του βιβλίου μέσω του Προγράμματος Δράσης του Ε.ΚΕ.ΒΙ. (καθιέρωση υποτροφιών για νέους συγγραφείς, διοργάνωση Φεστιβάλ Πρωτοεμφανιζόμενων και Νέων Συγγραφέων, αξιοποίηση ενός «βήματος ιδεών» στο ιστολόγιο του Ε.ΚΕ.ΒΙ. για νεότερους συγγραφείς).
Και ένα Ειδικό Θεματικό Βραβείο που θα απονέμεται σε λογοτεχνικό βιβλίο το οποίο προάγει τον διάλογο για ευαίσθητο κοινωνικό ζήτημα. Στοιχεία που θα πρέπει να λάβει υπόψη της η επιτροπή για την απονομή του βραβείου αυτού είναι η τόλμη και η πρωτοτυπία με την οποία ο συγγραφέας διαπραγματεύεται το εν λόγω ζήτημα καθώς και ο βαθμός στον οποίο το βιβλίο του συμβάλλει στην ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης.
2. Αλλαγές στη διαδικασία: ενίσχυση της διαφάνειας, του κύρους και του παιδαγωγικού ρόλου των Βραβείων, του πλουραλισμού και της αντιπροσωπευτικότητας των Επιτροπών βράβευσης
Για πρώτη φορά καθορίζεται χρόνος έναρξης των εργασιών των Επιτροπών (Μάιος), χρόνος ανακοίνωσης βραχειών λιστών (Οκτώβριος) και χρόνος ανακοίνωσης (Νοέμβριος) και απονομής των Βραβείων (Δεκέμβριος). Παράλληλα με την ανακοίνωση των βραχειών λιστών καθιερώνεται η υποχρέωση δημοσίευσης αιτιολογημένης έκθεσης η οποία αξιολογεί τη στάθμη και τις τάσεις της ετήσιας λογοτεχνικής παραγωγής. Επιπλέον, λαμβάνεται μέριμνα ώστε με την ανακοίνωση των Βραβείων να δημοσιεύεται το σκεπτικό των αρμοδίων Επιτροπών καθώς και η γνώμη της μειοψηφίας. Έτσι, αφενός δίνεται έμφαση στον παιδαγωγικό ρόλο του θεσμού των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων, κι αφετέρου διασφαλίζονται οι μέγιστες δυνατές συνθήκες διαφάνειας και εύρυθμης λειτουργίας των Επιτροπών, ενώ ταυτόχρονα καθίσταται δυνατή η πρόσβαση του πολίτη σε κάθε φάση της διαδικασίας βράβευσης.
Τροποποιείται εξάλλου η σύνθεση των Επιτροπών ώστε να αποδεσμευθούν από αγκυλώσεις, να γίνουν περισσότερο πλουραλιστικές και ανοιχτές στην κοινωνία και, ιδίως, τις νέες τάσεις στον χώρο του βιβλίου.
3. Άλλες σημαντικές αλλαγές
Δυνάμει της νέας νομοθεσίας, τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία μπορούν πλέον να απονέμονται τόσο σε Έλληνες πνευματικούς δημιουργούς όσο και σε δημιουργούς που δεν έχουν την ελληνική υπηκοότητα αλλά γράφουν στην ελληνική γλώσσα, συμβάλλοντας έτσι στον εμπλουτισμό αλλά και τη διάδοση της ελληνικής γραμματείας.
Επιπλέον, το Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας μετονομάζεται σε «Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων» ώστε να είναι δυνατή η απονομή του εκτός από λογοτέχνες και σε μεταφραστές για τη συνολική τους προσφορά στα Γράμματα.
Επίσης, για πρώτη φορά αποδεσμεύονται οι Επιτροπές από την υποχρέωση να λαμβάνουν υπόψη τους μόνο βιβλία που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Διευρύνεται, έτσι, η βάση των κρινόμενων βιβλίων ώστε να αξιολογείται, ει δυνατόν, το σύνολο της λογοτεχνικής παραγωγής κάθε έτους. Απαραίτητες προϋποθέσεις για να ληφθεί υπόψη βιβλίο το οποίο δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης είναι α. αίτηση κάθε ενδιαφερόμενου (τρίτου ή μέλους της Επιτροπής) και β. να προκύπτει με βεβαιότητα η χρονολογία έκδοσής του και να φέρει στο οπισθόφυλλό του αριθμό καταχώρισης (ISBN).»
Σύμφωνα με αυτήν την ανακοίνωση, οι βραχείες λίστες θα έπρεπε να είχαν ήδη κοινοποιηθεί. Παρά τις διακηρύξεις και τη δημόσια δέσμευση, φαίνεται ότι ο φόρτος εργασίας κρίθηκε υπερβολικός, γι’ αυτό και δόθηκε παράταση δύο μηνών. Έτσι, τα Βραβεία του 2011, για τα βιβλία του 2010, θα γνωστοποιηθούν το 2012. Εν ολίγοις, μια από τα ίδια. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι βραχείες λίστες και βραβεύσεις θα συνοδεύονται από αιτιολογημένη έκθεση. Βεβαίως, με τον προηγούμενο νόμο, οι Επιτροπές υποχρεούντο να κρατούν αναλυτικά πρακτικά ανά συνεδρία. Εθιμικά, όμως, η εφαρμογή αυτού του κανονισμού ατόνησε. Αντ’ αυτού, επικράτησε η συνήθεια έκαστο μέλος της Επιτροπής να συνοψίζει εκ των υστέρων τι είχε προφορικά υποστηρίξει κατά τις συνεδρίες και, εκ των ενόντων, να γίνεται το μαγείρεμα των πρακτικών. Τα πρακτικά δεν δημοσιοποιούντο. Μπορούσαν, όμως, οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, κατόπιν αιτήσεως, να πληροφορηθούν τα αποσπάσματα που τους αφορούσαν. Έμπλεκαν, όμως, στη χρονοβόρα διαδικασία του ελληνικού δημοσίου. Πέραν αυτού, το ενδιαφερόμενο κοινό έμενε χωρίς ενημέρωση της όλης διαδικασίας, με παρεπόμενο να οργιάζει η παραπληροφόρηση.
Πλην της αιτιολογημένης έκθεσης, αυτή τη φορά, θα έχουμε και δυο καινούρια βραβεία. Ωστόσο, εκπλήσσει η θέρμη, που επέδειξε ο Υπουργός, για την υποστήριξη ηλικιακά νέων συγγραφέων. Δόξα τω Θεώ, δεν πάσχει η χώρα από την έλλειψη, τουλάχιστον αριθμητική, νεαρών συγγραφέων. Μάλλον μέτρα για την αναχαίτιση του συρμού θα έπρεπε να ληφθούν. Εκτός κι αν η Κυβέρνηση έχει πειστεί, ότι πάσα άλλη παραγωγική ασχολία έχει εκλείψει. Αλλά και το δεύτερο καινούριο βραβείο μας παραξενεύει, καθώς δείχνει να στηρίζεται κυρίως σε εξωλογοτεχνικούς παράγοντες. Το γεγονός, πάντως, ότι για την απονομή οποιουδήποτε βραβείου δεν θα απαιτείται η ελληνική υπηκοότητα συνιστά ένα λαμπρό μέτρο για την αναχαίτιση της μαζικής εξόδου από την χώρα των μεταναστών, που παρατηρείται εσχάτως. Δεν είναι, ωστόσο, το ίδιο σίγουρο, ότι θα αποβεί επ’ ωφελεία του θεσμού η μετονομασία του Μεγάλου Βραβείου Λογοτεχνίας. Ιδίως, αν έγινε, όπως διευκρινίζεται, για να συμπεριληφθούν οι μεταφραστές. Αν η παλαιότερη ονομασία απέκλειε κάποιους, αυτοί δεν ήταν οι μεταφραστές αλλά οι μελετητές. Αρκετοί είναι οι πρεσβύτες των ελληνικών γραμμάτων, που δεν τυχαίνουν βράβευσης στο μέτρο της προσφοράς τους. Όσο για την αποδέσμευση των Επιτροπών από τους Καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αυτό δεν είναι άλλο παρά η πλήρης απαξίωση του μοναδικού αυτού κρατικού θεσμού, επειδή ανέκαθεν ορισμένοι σνομπ λησμονούν να καταθέσουν, όπως υποχρεούνται βάση του Νόμου, τα εκδοθέντα βιβλία.
Εκείνη η παράγραφος του νέου Νόμου, που μένει μάλλον θολή, πιθανώς λόγω της ρητορικής εκφοράς της, είναι η σχετική με την σύνθεση της Επιτροπής. Δόθηκαν, ωστόσο, περαιτέρω διευκρινίσεις κατά την ανακοίνωση της σύνθεσής της, στις 14/7/2011. Τις αντιγράφουμε κι αυτές, μήπως και φωτιστούμε:
«Κατά τη συγκρότηση των επιτροπών, η οποία γίνεται για πρώτη φορά με βάση τη νέα νομοθεσία που διέπει τον θεσμό των Κρατικών Βραβείων (άρ. 40 ν. 3905/2010), δόθηκε προτεραιότητα στην ανάγκη ριζικής ανανέωσης της σύνθεσης των επιτροπών, στην ανάγκη να εκπροσωπούνται σε αυτές όσο το δυνατόν περισσότερες γενιές και «σχολές» κριτικών λογοτεχνίας, πανεπιστημιακών, συγγραφέων, μεταφραστών και εικονογράφων, καθώς και την ανάγκη να προαχθεί η διαφάνεια, η αξιοκρατία και η εξωστρέφεια του θεσμού.
Υπενθυμίζεται ότι κάθε επιτροπή αποτελείται από εννέα μέλη τα οποία διορίζονται με διετή θητεία.
Η σύνθεση των νέων επιτροπών έχει ως εξής:
Επιτροπή για τα Βραβεία Λογοτεχνίας, το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων και το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα, το Ειδικό Θεματικό Βραβείο και τα Βραβεία Δοκιμίου-Μαρτυρίας.
Πρόεδρος: Νίκος Δαββέτας, Κριτικός Λογοτεχνίας, Συγγραφέας/ Αντιπρόεδρος: Λίζυ Τσιριμώκου, Καθηγήτρια Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης/ Μέλη: Χρήστος Αστερίου, Συγγραφέας/ Άννα Καρακατσούλη, Επίκουρη Καθηγήτρια Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών/ Δημήτρης Καργιώτης, Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων/ Τίνα Μανδηλαρά, Κριτικός Λογοτεχνίας/ Δημήτρης Μίγγας, Συγγραφέας/ Λίνα Πανταλέων, Κριτικός Λογοτεχνίας /Ανδρέας Μήτσου, Συγγραφέας.»
Κατ’ αρχήν, τα περί ριζικής ανανέωσης της Επιτροπής δεν καθίστανται προφανή από τη συγκεκριμένη σύνθεση. Εννεαμελής ήταν στο παρελθόν η Επιτροπή και εννεαμελής παραμένει. Ο προηγούμενος Νόμος πρόβλεπε τριμελή εκπροσώπηση από τους χώρους της κριτικής, της λογοτεχνίας και τον πανεπιστημιακό αντίστοιχα. Καθώς υπάρχούν πάντα μέλη με περισσότερες της μίας ιδιότητες, λαμβανόταν υπόψη η ελλείπουσα ιδιότητα, ώστε να εξισορροπείται η προβλεπόμενη εκπροσώπηση. Παρά την ελαστικότητα του νέου Νόμου ως προς αυτό το σημείο, παρατηρούμε ότι υπήρξε φροντίδα για τριμελή εκπροσώπηση. Και σε αυτήν την Επιτροπή υπάρχουν τρεις κριτικοί λογοτεχνίας, τρεις συγγραφείς και τρεις πανεπιστημιακοί, καθώς ο Πρόεδρος δηλώνει διπλή ιδιότητα, προτάσσοντας εκείνη του κριτικού. Άλλωστε, τι κύρος θα είχε ένας πρόεδρος έχοντας μόνο την ιδιότητα του συγγραφέα.
Όσο αφορά την πλήθυνση των γενιών, δεν φαίνεται να έγιναν περισσότερες. Απλώς μετακινήθηκε το ηλικιακό φάσμα προς μικρότερες ηλικίες, αποκλείοντας τη δεύτερη μεταπολεμική γενιά και τη γενιά του ’70. Ως ουσιαστική διαφοροποίηση θα μπορούσε να εκληφθεί η επιλογή του προέδρου. Πρόκειται για τον σχετικά νεότερο πρόεδρο των τελευταίων ετών, ο οποίος, για πρώτη φορά, δεν είναι πανεπιστημιακός. Η αρχή του πανεπιστημιακού προέδρου εφαρμοζόταν απαρέγκλιτα. Ακόμη κι όταν μέλος της Επιτροπής ήταν ο Αλέξ. Αργυρίου, τον οποίο ο χώρος του βιβλίου θεωρούσε πρύτανη της λογοτεχνικής κριτικής. Ωστόσο, όποιος γνωρίζει την ιστορία των Κρατικών Βραβείων, θα πρέπει να θυμάται, ότι ο πρώτος Πρόεδρος, ο καθηγητής μεσαιωνικής και νεοελληνικής φιλολογίας Γεώργιος Ζώρας, ήταν, το 1958 που προήδρευε, κατά ένα χρόνο νεότερος του νυν προέδρου. Ενώ, ο Άλκης Θρύλος, απλό μέλος εκείνης της πρώτης Επιτροπής, είχε πατήσει τα εξήντα δύο.
Το θέμα, όμως, δεν είναι η ηλικία, αλλά το εκτόπισμα των μελών, το γενικότερο και το ειδικότερο στο χώρο του βιβλίου. Όσο για την τελευταία εξαγγελία περί εκπροσώπησης περισσότερων σχολών κριτικών λογοτεχνίας, πανεπιστημιακών και συγγραφέων, είναι πολύ δύσκολο να διαπιστωθεί κατά πόσο ευοδώθηκε. Για τις σχολές κριτικής, οι τρεις της Επιτροπής, που ασχολούνται συστηματικά με τη βιβλιοπαρουσίαση, δηλαδή η αντιπρόεδρος και οι δυο νεότερες κριτικοί, προσώρας, μόνο της πρώτης το στίγμα είναι σαφές. Για τις σχολές πανεπιστημιακών, πρόκειται για δυο νεότατα μέλη της κοινότητας, με περιορισμένο και σε ειδική περιοχή έργο. Μένουν οι σχολές συγγραφέων. Όσο μπορούμε να κρίνουμε, με βάση το πεζογραφικό τους έργο, θα τους τοποθετούσαμε στην ίδια σχολή.
Απομένει το ευχολόγιο του Υπουργού και των συμβούλων του, κατά την κατάρτιση του Νόμου, να προαχθεί, με την ισχύουσα πλέον νομοθεσία, η διαφάνεια, η αξιοκρατία και η εξωστρέφεια του θεσμού. Γενικώς, όταν κάτι βρίσκεται πλησίον του μηδενός, εύκολα προάγεται και ακόμη ευκολότερα εξαγγέλλεται ότι θα προαχθεί. Ωστόσο, δομικό στοιχείο εδώ είναι οι νοοτροπίες, οι οποίες, όπως αποδεικνύεται, δεν αποτελούν συνάρτηση ούτε της ηλικίας ούτε της εποχής. Είθε, για μια πρώτη φορά, κατά την κρίση, να ληφθούν υπόψη μόνο τα προς βράβευση βιβλία. Ούτε η φυσική, κοινωνική, επαγγελματική υπόσταση του συγγραφέα ούτε, επίσης, η μαυλιστική ή εκφοβιστική στάση των εκδοτών και των συμβούλων τους, ούτε, τέλος, ο κύκλος φίλων και γνωστών εκάστου κριτή, που αναθερμαίνουν σχέσεις και συσφίγγουν δεσμούς με τον κατέχοντα αυτήν την εξουσία, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Όλα αυτά, όμως, θα σχολιαστούν στην ώρα τους.
Αν, πάντως, εμείς σπεύσαμε να σχολιάσουμε τα Κρατικά Βραβεία, είναι για να γλυκάνουμε τους αναγνώστες μας. Αντί να μαυρίζει η ψυχή τους, περιμένοντας τους κόλαφους Άγγλων, Γάλλων, Πορτογάλων, που θα έλεγε και ο καραγκιόζης, ας προσβλέπουν στα αναβαπτισμένα Κρατικά Βραβεία.
Μ. Θεοδοσοπούλου
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Η Εποχή" στις 23/10/2011