Στις 30 Δεκ. 2012, με την ανακοίνωση της Γραμματείας Πολιτισμού - τότε, λόγω της συγχώνευσης Υπουργείων, δεν υπήρχε ούτε Υπουργείο ούτε Υπουργός Πολιτισμού – ότι το 2013 θα είναι Έτος Καβάφη, είχαμε εκφράσει κάποιους φόβους. Αυτοί αφορούσαν, κυρίως, την αλλαγή ιδιοκτήτη του καβαφικού Αρχείου, από την οικογένεια Γ. Π. Σαββίδη στο Ίδρυμα Ωνάση, που είχε ανακοινωθεί στις αρχές Νοε. Οι ασχολούμενοι με τον Καβάφη και το έργο του σιωπούσαν, δημιουργώντας την εντύπωση ότι την θεωρούσαν γεγονός ήσσονος σημασίας, ενώ τα ΜΜΕ την παρουσίαζαν με υπερβάλλοντα ενθουσιασμό. Καθώς το Έτος Καβάφη εκπνέει, πυκνώνουν οι ενδείξεις ότι η μεταβίβαση του Αρχείου σε άλλα χέρια θα έχει βαρύνουσα σημασία για την τύχες του Καβάφη. Πάντως, ο Πρόεδρος του Ιδρύματος είχε προϊδεάσει για τη σύλληψη της αξιοποίησης του Αρχείου. Με την παραλαβή του και εν όψει του Έτους Καβάφη, είχε ανακοινώσει ότι “δεν θα κάνουνε συνέδριο Καβάφη αλλά κάτι που θα ανοίξει τον κόσμο προς τον ποιητή”.
Πράγματι, Συνέδριο δεν έκαναν και στο πρόγραμμα της Στέγης για την “σεζόν 2013-14”, όπως παρουσιάστηκε στις 23 Σεπ., προβλέπεται “κύκλος Καβάφη”, με σειρά διαλέξεων γύρω από τον ίδιον, το έργο του και τη διασύνδεσή του με τη σύγχρονη εποχή. Ξεκινούν στις 21 Ιαν. 2014, με “συζήτηση” του αμερικανού μεταφραστή του συνόλου των καβαφικών ποιημάτων (έκδ. 2009) Ντάνιελ Μέντελσον με τον λέκτορα νεοελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Δημήτρη Παπανικολάου. Να θυμίσουμε ότι ο δεύτερος είναι ο Επιστημονικός Σύμβουλος του Αρχείου Καβάφη στη νέα του στέγη και μέλος της εννεαμελούς “επιστημονικής-οργανωτικής επιτροπής” του Έτους Καβάφη. Διαφωτιστικό της καβαφικής του θεώρησης είναι το άρθρο του «Ο Καβάφης στον 21ο αιώνα» (Φεβ. 2011), με τον πλαγιότιτλο, “ένας διεθνής, πολυφωνικός, πολυπρισματικός και σίγουρα ομοφυλόφιλος Καβάφης”. Στις 29 Οκτ., σε δεύτερη συνέντευξη Τύπου, ανακοινώθηκε Συνέδριο για τον Ιούν. του 2014, όχι επικεντρωμένο στον Καβάφη, αλλά στη διαχείριση Αρχείων με αφορμή το συγκεκριμένο αρχειακό υλικό. Επίσης, οι “συζητήσεις”, πλήθυναν, με πρώτη τώρα στις 10 Δεκ., έχοντας θέμα «Ο Καβάφης σήμερα».
Διαφημιστική καμπάνια
Όσο για το τι θα έκαναν για το ευρύ κοινό, “τον κόσμο”, εκείνη η αρχική διατύπωση ήταν μάλλον σιβυλλική. Χρειάστηκε να περιμένουμε μέχρι τις 16 Σεπ., που εμφανίστηκαν οι πρώτες νέου τύπου αστικές “δράσεις” της Στέγης για την προβολή του σύγχρονου πολιτισμού, ώστε να αρχίσουμε να αντιλαμβανόμαστε πως νοείται αυτό το “άνοιγμα”. Τότε, στα τέσσερα συγκοινωνιακά μέσα της Αθήνας, εμφανίστηκαν, σε περίοπτες θέσεις, έντεκα καλλιτέχνες που θα εκθέσουν τη δουλειά τους στη Στέγη. Με τη συμπλήρωση ενός μηνός, αυτή η “δράση” ή, για να μας καταλαβαίνει και ο “κόσμος”, η διαφημιστική καμπάνια, ολοκληρώθηκε, και στις 14 Οκτ. ήρθε η βασιλεία του Καβάφη σε συγκοινωνιακά μέσα του κλεινού άστεως. Μόνο που αυτή η “δράση”, όπως ανακοινώθηκε, θα διαρκέσει όχι έναν αλλά τρεις μήνες, τουτέστιν μέχρι τέλους του Έτους Καβάφη. Το υψηλό κόστος της δεν στάθηκε απαγορευτικό, αφού το Ίδρυμα, ήδη από την απόκτηση του Αρχείου, έδειξε, πως όταν πρόκειται για Καβάφη, δεν κάνει τσιγκουνιές. Γιατί ο Καβάφης, με την κατάλληλη αξιοποίηση, μπορεί να προσφέρει διεθνές κύρος σε ένα Ίδρυμα. Κατά την πρόσφατη, συμπληρωματική συνέντευξη Τύπου, οι πληθωρικές “δράσεις” που ανακοινώθηκαν καλύπτουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα (Αθήνα-Οξφόρδη-Νέα Υόρκη-Σαντιάγκο).
Στην καμπάνια ο Καβάφης δεν εμφανίζεται μόνος στις περίβλεπτες θέσεις αλλά μετά στίχων του, που αναμένεται να μαγνητίσουν το βλέμμα. Στο πορτρέτο εικονίζεται ως διοπτροφόρος νεαρός, με εμφανή ζωγραφικά στοιχεία γκράφιτι. Είναι έργο της θεσσαλονικιώτικης σχεδιαστικής ομάδας Beetroot, ελληνιστί παντζαρόριζα, που έχει αναλάβει από πέρυσι τη διαφημιστική προώθηση των εκδηλώσεων της Στέγης. Στα συνολικά εννέα διαφημιστικά ταμπλό, το σκίτσο συνοδεύεται και από έναν διαφορετικό στίχο. Κάποτε διαφήμιση χρειάζονταν τα μακαρόνια Μίσκο, σήμερα την θέλει και το καλλιτεχνικό και λογοτεχνικό έργο, καθόσον η αξία των πάντων ανάγεται στην εμπορική τους αποτίμηση. Ο Ακαδημαϊκός Σύμβουλος του Αρχείου Καβάφη, ομότιμος καθηγητής Αναστάσιος - Ιωάννης (Γιάννης ως ποιητής, επιφυλλιδογράφος και μελετητής) Μεταξάς περιμένει να δει στις πωλήσεις των έργων του ποιητή τα αποτελέσματα της καμπάνιας.
Κοντή μνήμη
Οι εμπνευστές της καμπάνιας την παρουσιάζουν ως “νέου τύπου αστική δράση” και οι αποδέκτες, δημοσιογράφοι και τα αποκαλούμενα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, την αντιμετωπίζουν ως πρωτοφανέρωτη ιδέα. Παρόλο που στις μεγαλουπόλεις αυτού του κόσμου συνιστά συνήθη διαφημιστικό τρόπο. Αφού εισάγουμε τα πάντα, διαφημιστικές ιδέες δεν θα αντιγράψουμε! Το κακό με μας είναι ο υπερβολικός τρόπος με τον οποίο κάθε φορά αντιδρούμε και η κοντή μνήμη μας. Να θυμίσουμε πως πολύ πριν σκάσουν μύτη οι Beetroot, η διευθύντρια του Ε.ΚΕ.ΒΙ. έφερνε για πρώτη φορά, με μια παρόμοια καμπάνια, τους Αθηναίους σε επαφή με την ποίηση. Ο πρώτος που “ταξίδεψε” στα λεωφορεία ήταν ο Σολωμός, εν έτει 1997. Τότε δεν είχαμε ούτε Μετρό ούτε Τραμ
Για να μην δημιουργηθεί παρεξήγηση, στόχος των Ιδρυμάτων, τότε και τώρα, παραμένει η εξοικείωση του κοινού με την ποίηση. Η υπεύθυνη του Σχεδιασμού δράσεων για “το άνοιγμα του κόσμου προς τον ποιητή” Αφροδίτη Παναγιωτάκου, υπερασπιζόμενη το καβαφικό σκίτσο της καμπάνιας, εξομολογείται πως επιτυχία γι’ αυτούς είναι τα σημερινά παιδιά να αντιληφθούν τον Καβάφη σαν ήρωα κόμικς και τους στίχους του σαν χιπ-χοπ τραγούδια. Άλλωστε, αναδιφώντας το Αρχείο Καβάφη για να εμπνευστεί “δράσεις”, μεταξύ άλλων και εκπαιδευτικά προγράμματα, της αποκαλύφθηκε ο “μπλόγκερ” Καβάφης. Μπλογκ εμείς, μονόφυλλα εκείνος. Τουλάχιστον το ένα τρίτο από τις επαυξημένες “δράσεις”, που προσώρας φθάνουν τις 19, απευθύνονται στα παιδιά. Εξ απαλών ονύχων, λοιπόν, Καβάφης αντί για Βαλαωρήτιδες και Παλαμάδες. Να σημειώσουμε ότι, τελικά, η τριμελής ομάδα υπευθύνων για το Αρχείο Καβάφη και τις σχετικές “δράσεις” έγινε τετραμελής, αποκτώντας και “project manager” τον διδάσκοντα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Θοδωρή Χιώτη. Τουτέστιν Αθηνά-Οξφόρδη 2-2 για τη φροντίδα ενός ελληνοαγγλικού Καβάφη.
Ερωτικοί στίχοι
Οι στίχοι της καμπάνιας ανασύρθηκαν από οκτώ “ποιήματα του κανόνα” και ένα από τα “κρυμμένα”, με πρόθεση να ταυτιστούν νοηματικά με τρέχουσες ανησυχίες υπό τύπον σλόγκαν. Κατά τον Ακαδημαϊκό Σύμβουλο, η επιλογή έγινε από “μια ομάδα ευπρεπών και κατάλληλων ανθρώπων”. Αν αυτή η διατύπωση δεν έχει δημοσιογραφικά παραφθαρεί, απορούμε πως εννοεί το “ευπρεπείς”. Δηλαδή θα μπορούσε να γίνει και από απρεπείς, τουτέστιν ανθρώπους που θα πρόσβαλαν την κοινή αισθητική και ηθική; Ή μήπως με το “ευπρεπείς” υπαινίσσεται συζητήσεις των μελών της ομάδας γύρω από το κατά πόσο θα έπρεπε να συμπεριληφθούν ερωτικοί στίχοι και αν ναι, πόσοι και πόσο τολμηροί. Γιατί μία διαφορετική ιδέα θα ήταν μία καμπάνια με αποκλειστικά ερωτικούς στίχους ενόψει και της Ημερίδας του Γαλλικού Ινστιτούτου «Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης» στις 19 Νοε. Όταν, μάλιστα, το Ίδρυμα προ ολίγων ημερών ανακοίνωσε “συζήτηση”, με θέμα «Ο ερωτικός Καβάφης» για τις 28 Ιαν.
Πάντως, με την επικρατούσα διεθνώς σεξολαγνεία, καλύτερα θα έδεναν οι προκλητικότεροι στίχοι. Οπότε χαρακτηρίζονται “ευπρεπείς”, γιατί επέλεξαν μόνο δυο στίχους ερωτικού περιεχομένου από ποιήματα του 1911-12 κι αυτοί άτολμοι για τα σημερινά γούστα. “Το σώμα μου στες ηδονές θα δώσω”, από το ποίημα, «Τα επικίνδυνα», και ο δεύτερος ή ακριβέστερα ο ένας και μισός “Επέστρεφε συχνά και παίρνε με, / αγαπημένη αίσθησις...”, από το ποίημα «Επέστρεφε». Οι ανθολόγοι προχώρησαν και στην αποκοπή στιχικών τεμαχιδίων, όπου το έκριναν απαραίτητο. Πάντως, στάθηκαν “ευπρεπείς”, καθώς δεν μπήκαν στον πειρασμό να συμπληρώσουν τους στίχους με ερεθιστικότερους από τα ίδια ποιήματα. Από την άλλη, ουδείς θα χαρακτήριζε μη “ευπρεπές”, τουτέστιν ανάρμοστο, το κείμενο του Αλέξη Καλοκαιρινού, που επικεντρώνεται σε ένα από τα “κρυμμένα” του 1919, καταταγμένο από τον ποιητή στον φάκελο «Πάθη», το ποίημα «Ο δεμένος ώμος». Καθώς, δημοσιευμένο στο πρόσφατο αφιέρωμα στον Καβάφη του περιοδικού «Το Δέντρο» (τχ. 193-194, Οκτ. 2013), απευθύνεται στους ολίγους, που μπορούν να εκτιμήσουν ένα ξεκίνημα in medias res, “Το ερωτικό πρόβλημα στον Καβάφη δεν είναι ο έρωτας γενικά, αλλά το σεξ ειδικά.”
Λίγο προγενέστερο, του 1917, είναι το “κρυμμένο” από το οποίο αποσπάστηκε ο στίχος της καμπάνιας, “Δεν έχω σήμερα κεφάλι για δουλειά.-” Ένας από τους στίχους, που ήταν προφανές, πως θα λειτουργήσει με διαφορετικό νόημα από εκείνο που έχει στο ποίημα. Διαφορετικό έως και βλαπτικό, καθώς αποδίδοντας στον ποιητή μια φράση, που την λέμε συχνά όταν βαριόμαστε, συνώνυμη του δεν έχω διάθεση, απαλλασσόμαστε από τυχόν ενοχές για οκνηρία και χαλαρότητα. Στο ποίημα, εκείνος που “μονολογεί” ή και γράφει επιστολή σε φίλο “δεν έχει κεφάλι για δουλειά”, τουτέστιν για ποίηση, “γιατ’ είναι κάπως ταραγμένος” από την προηγούμενη, που ήταν “κάτω απ’ του Συμεών τον στύλο” και φανταζόταν τον ασκητή “τριάντα πέντε χρόνια επάνω σ’ έναν στύλο να ζει και να μαρτυρεί”. Αυτά, το 450 μ.Χ., και όχι το 350 μ.Χ., όπως από τυπογραφικό λάθος αναφέρεται στις σημειώσεις του βιβλίου με τα «Κρυμμένα ποιήματα 1877;-1923».
Άλλοι στίχοι της καμπάνιας διατηρούν μέρος του νοήματός τους. Όπως ο στίχος “Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι” από το ποίημα, «Το πρώτο σκαλί», το πρωιμότερο από τα επιλεχθέντα, δημοσιευμένο στο τέλος του προπερασμένου αιώνα ή και δυο μεταγενέστεροι, από το ποίημα «Μάρτιαι Ειδοί» του 1911, “Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ώ ψυχή” και από το ποίημα «Ένας νέος, της τέχνης του λόγου – στο 24ον έτος του» του 1928, “Όπως μπορείς πια δούλεψε, μυαλό.-”. Σε καμιά, όμως, περίπτωση δεν συνοψίζουν το ποίημα, όπως ισχυρίστηκε ο Ακαδημαϊκός Σύμβουλος.
Μεγάλη ελληνική αποικία
Οι έξι στίχοι της καμπάνιας που αναφέραμε, αποκομμένοι από τον ποιητικό τους κορμό, προσλαμβάνονται οι δυο ερωτικά και οι άλλοι τέσσερις υπαρξιακά. Ένας έβδομος στίχος ανευρέθη, σχεδόν στανικά, για να καλυφθεί το μείζον πρόβλημα της μετανάστευσης. Για την ακρίβεια πρόκειται για στιχικό απόξεσμα με την επίμαχη λέξη, “Ξένος εγώ, ξένος πολύ”, από το «Μύρης. Αλεξάνδρεια του 340 μ.Χ.» του 1929. Χρειάζονταν, όμως, και δυο στίχοι, που να εκφράζουν το σώμα των πολιτών. Για παρόμοιες ζητήσεις ανέκαθεν πρόσφορο είναι το ποίημα «Εν μεγάλη ελληνική αποικία, 200 π.Χ.». Γραμμένο Απρ. 1928, αρχικά θεωρήθηκε προφητικό για την κατάσταση στην ελληνική παροικία της Αιγύπτου και μετά, για την σημερινή “μεγάλη ελληνική αποικία” του διεθνούς δανειστικού τζετ-σετ. Οι ανθολόγοι επέλεξαν τον τελευταίο στίχο “Και τέλος πάντων, να, τραβουμ’ εμπρός”, σίγουροι πως ο “κόσμος” θα κρατήσει την αισιόδοξη νότα, αγνοώντας, δηλαδή μη γνωρίζοντας και όχι αδιαφορώντας για την καβαφική ειρωνεία. Αναζητώντας έναν δεύτερο στίχο ή έστω στιχικό απόξεσμα με λέξη υψηλής συχνότητας στον επικαιρικό θόρυβο, αλίευσαν τον δεύτερο στίχο του τελευταίου εξάστιχου “Να μη βιαζόμεθα· είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία”.
Ακέραιος ο στίχος ταιριάζει στις σπασμωδικές κινήσεις των κυβερνόντων σήμερα. Ωστόσο, οι εμπνευστές της καμπάνιας ήθελαν μάλλον να εστιάσουν την προσοχή στη λέξη βία που εντέχνως σκιάζει τις μέρες μας και όχι βεβαίως, στη βιά, γι’ αυτό και κράτησαν κολοβό το στίχο, “Είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία”. Κι όμως, δεν έχει περάσει και τόσος καιρός από το πολυσυζητημένο περιστατικό που προέκυψε με τη σολωμική βία. Οραματιζόμενος την Ελευθερία ο Επτανήσιος ποιητής, τη βιασύνη είχε κι αυτός κατά νου, αλλά ένας βουλευτής είχε ερμηνεύσει τη λέξη βιά στο στίχο του Εθνικού Ύμνου ως άσκηση σωματικής βίας. Όπως, τότε, ο βουλευτής υπερασπίστηκε με σθένος την άποψή του, το ίδιο έπραξε ο Ακαδημαϊκός Σύμβουλος για τη εν λόγω επιλογή της καμπάνιας: “Είναι ένας στίχος που προκαλεί ανησυχία διότι ο κόσμος δεν ξέρει ότι ο ποιητής εννοεί τη βιασύνη κι έτσι συνεχίζεται ο διάλογος.” Παρόμοιες απόψεις τον αδικούν ως μελετητή, αλλά αυτά παθαίνουν οι πανεπιστημιακοί, που αναλαμβάνουν θέσεις συμβούλων και προέδρων. Πάντως, τα επίμαχα ταμπλό άλλαξαν τάχιστα και ο στίχος αποκαταστάθηκε. Μόνο που ο πρόεδρος του Ιδρύματος επέμεινε πως αυτό δεν έγινε προς διόρθωση αλλά για να ησυχάσει τις αντιδράσεις μικρής μερίδας του ΣΥΡΙΖΑ. Η Αριστερά φημίζεται για το πολιτιστικό της επίπεδο, ωστόσο το σλόγκαν παραμένει σλόγκαν με τις σημερινές γλωσσικές προσλήψεις. Όσο για τα πρώτα αποτελέσματα της “δράσης” στα συγκοινωνιακά μέσα, αυτά θα διερευνηθούν αύριο, σε τάχιστα διοργανωθείσα συζήτηση, «Τι συμβαίνει όταν ο Καβάφης μπαίνει στο Μετρό», στη νέα καβαφική Στέγη.
Το μεγάλο ναι
Κατά τα άλλα, το Αρχείο Καβάφη μένει μέχρι στιγμής ανενεργό. Ένα μοναδικό ίχνος χρήσης του από τον Ακαδημαϊκό Σύμβουλο συναντάμε στο πρόσφατο αφιέρωμα του περιοδικού «Το Δέντρο». Αντλώντας θησαυρούς από την κεφαλλήνια καταγωγή του και την παρούσα θέση του, στο κείμενό του, θέτει εαυτόν “ενώπιον ενωπίοις” με Λασκαράτο και Καβάφη. Δεν ερμηνεύει, αλλά επιδιώκει το “ενδοπαθητικό νιώσιμο” αλλιώς το erlebnis του Βίλχελμ Ντιλτάϋ. Σαν ποιητής που έζησε εκ των έσω και ενεργά τον πολιτικό ανεμοστρόβιλο της ύστερης παπανδρεϊκής εποχής στα τέλη της δεκαετίας του ’80, ανήκει “στους λίγους” που “το μπορούν”. Αν, όμως, ο Μεταξάς δείχνει καλός γνώστης της ιδεαλιστικής γερμανικής φιλοσοφίας στα χρόνια της καβαφικής ωριμότητας, η Λίτσα Χατζοπούλου, ανασύροντας δημοσίευμα του Γ. Π. Σαββίδη από τις 21 Ιουλ. 1973 για να δείξει την ευρεία χρήση του καβαφικού λόγου, επιδεικνύει όχι καλή μνήμη, μια και τότε ήταν ακόμη στο νηπιαγωγείο, αλλά καλή εποπτεία.
Παραμονές του πολιτειακού δημοψηφίσματος, αγανακτούσε ο Σαββίδης με «ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΝΑΙ», που ήταν τοιχοκολλημένο σε “οδούς, πλατέες, και πύλες της περιώνυμης πόλεως Αντιοχείας”, παρμένο από το γνωστό καβαφικό ποίημα. Τότε, όμως, δεν αναφερόταν το όνομα Καβάφης. Στις “σκέψεις για την επικαιρότητα του Καβάφη”, η Χατζοπούλου σχολιάζει “την φωτογραφική ακρίβεια” με την οποία το ποίημα περί της “μεγάλης ελληνικής αποικίας” αντανακλά τη σημερινή κατάσταση, προφητεύοντας τα σλόγκαν της καμπάνιας. Εκτός κι αν ανήκει “στην ομάδα των ευπρεπών και κατάλληλων που επέλεξαν τους στίχους”. Με τους ανώνυμους επιτροπών και δικτύων, ποτέ δεν ξέρεις.
Βρισκόμαστε κοντά στον επίλογο του καβαφικού Έτους. Εάν εξαιρέσουμε τα “κινηματικά ιδεολογήματα”, τι, τελικά, ουσιαστικό θα κρατηθεί ως μελλοντική υποθήκη απ’ όσες “δράσεις” διεκπεραιώθηκαν γύρω από τον Aλεξανδρινό, παραμένει ακόμη ζητούμενο. Με τον τερματισμό των επετειακών εκδηλώσεων και αφού μεσολαβήσει κάποιο ικανό διάστημα αποτοξίνωσης, ίσως τότε να φανεί το απόσταγμα απ’ όσα συνέβησαν “μές στές πολλές κινήσεις κι ομιλίες”.
Μ. Θεοδοσοπούλου
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Η Εποχή" στις 3/11/2013.