Συμπληρώματα

Σε μια τελευταία ενότητα του πρόσφατου τεύχους των "Παπαδιαμαντικών Τετραδίων", καταγράφονται οι παπαδιαμαντικές μνείες σε μελετήματα και πεζογραφήματα. Σε αυτά θα είχαμε να προσθέσουμε μερικά βιβλία, που εκδόθηκαν εντός του 2007. Ξεκινώντας από τα πεζογραφήματα, πέραν όσων αναφέρονται, δηλαδή του δεύτερου μυθιστορήματος της Νίκης Αναστασέα, "Επικράνθη δια χειρός Αλέξη Ραζή", όπου γίνεται αναφορά όχι μόνο στον Παπαδιαμάντη αλλά και στον Τριανταφυλλόπουλο, και των συλλογών διηγημάτων της Μαρίας Κοτοπούλη, "Χωρίς ωράριο στα όνειρα", και του Μάκη Καραγιάννη, "Ο καθρέφτης και το πρίσμα", εντός του 2007 εκδόθηκαν ακόμη, η συλλογή διηγημάτων του Μένη Κουμανταρέα, "Η γυναίκα που πετάει", όπου τη μνήμη του αφηγητή στοιχειώνει ο Παπαδιαμάντης, και το εξαίρετο "Διπλωμένα φτερά" του Γιάννη Ατζακά, με τις γραίες της Θάσου και το βόμβο της ντοπιολαλιάς τους. Ακόμη, δυο μυθιστοριογράφοι εμπνέονται ήρωες και σκηνές από τον παπαδιαμαντικό κόσμο, αν και κινούνται σε διαφορετικό πνεύμα από τους ομοτέχνους τους, που ήδη μνημονεύσαμε: Ο Βαγγέλης Ραπτόπουλος στο βιβλίο του "Η μεγάλη άμμος", όπου ο φονιάς περιπλανιέται στα βουνά και τις ακρογιαλιές μιας νήσου ως άλλη Φραγκογιαννού. Και ο Κώστας Ακρίβος, στο "Πανδαιμόνιο", όπου γίνεται λόγος περί Βαρλαάμ και πρωταγωνιστεί αγιορείτης μοναχός ονόματι Νήφων, κατά κόσμον Νικολάκης.
Αν και τελικά, περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη του Γιώργου Αριστηνού, "Νάρκισσος και Ιανός", που εκδόθηκε τον Οκτώβριο του 2007, καθώς σχετίζεται άμεσα με τα δημοσιεύματα του τεύχους και συγκεκριμένα, με το κείμενο του Τριανταφυλλόπουλου. Ο Αριστηνός ανθολογεί εβδομήντα τρεις συγγραφείς, που θεωρεί πως συγκροτούν ένα corpus της νεωτερικής πεζογραφίας, όπως το χαρακτηρίζει. Τα κείμενα συνοδεύονται από σύντομα μελετήματα, τα οποία γράφουν δέκα τρεις μελετητές, με τον ίδιο να κρατά για το εαυτό του τη μερίδα του λέοντος, ήτοι τριάντα δυο συγγραφείς. Πέμπτος στη σειρά, μετά τον "Ανώνυμο του 1789", τη "Γυναίκα της Ζάκυθος" του Σολωμού, τον Ροΐδη και τον Βιζυηνό, παρουσιάζεται ο Παπαδιαμάντης, με απόσπασμα από το διήγημα "Έρως-ήρως". Να παρατηρήσουμε, δευτερευόντως, πως, δεδομένου ότι απαξάπαντες οι συγγραφείς ανθολογούνται με αποσπάσματα πεζών τους, καταργούνται σιωπηρά οι συνήθεις τρεις τελίτσες στην αρχή και το τέλος του κειμένου. Ωστόσο, τον απρόσεκτο αναγνώστη μπορεί να τον αιφνιδιάσει ένα παπαδιαμαντικό διήγημα, που ξεκινά με την φράση, "Τα κορίτσια δεν πρέπει να έχουν έρωτα". 1/4μως, ακριβώς, το απόσπασμα δεν επιλέγεται τυχαία, αλλά για να εξυπηρετήσει την ερμηνεία που ο μελετητής θέλει να δώσει στο έργο. Στην περίπτωση του Παπαδιαμάντη, ο Αριστηνός διατείνεται πως "πίσω από το φαινομενικά ηθογραφικής υφής, θρησκευτικής υπερπλασίας ή λαϊκισμού έργο του, υπάρχει μια δεσπόζουσα που αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο και εξασφαλίζει την ακεραιότητα της δομής του". Κι αυτή η δεσπόζουσα είναι "η αντισταθμιστική αντίδραση σε μια επίμονη και αγχώδη ερωτική ενόρμηση". Προηγουμένως έχει επισημάνει πως "στο πλήθος μελετών και ερμηνειών που στην υπερβολή και στο ζήλο του οδήγησε κάποιες στιγμές στον κατακερματισμό ή την αφαίμαξή του έργου του Παπαδιαμάντη", διακρίνοντας "ορισμένες συστηματικές ευμέθοδες και ολικές θεωρήσεις, οι οποίες ανέδειξαν τον αιρετικό, δαιμονιακό, ανορθόδοξο και εντέλει νεωτερικό χαρακτήρα του"
Στην υποσελίδια σημείωση, αναφέρονται πέντε τέτοιες θεωρήσεις, πιστεύουμε, όμως, πως ο Αριστηνός στηρίζεται ουσιαστικά μόνο στην πρώτη, δηλαδή, στο πρόσφατο βιβλίο του Σωνιέ, αφού οι άλλες τέσσερεις δεν φαίνεται να καταλήγουν σε παρόμοια ανατρεπτικά συμπεράσματα. Η προ εικοσαετίας μελέτη της Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη περιορίζεται στις αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη, οι θεωρήσεις των Γ. Κεχαγιόγλου και Οδυσσέα Ελύτη μπορεί μεν να υπαινίσσονται το νεωτερικό, απέχουν όμως των λοιπών χαρακτηριστικών και τέλος, η γνωστή μελέτη του Παν. Μουλλά περί του "αυτοβιογραφούμενου Παπαδιαμάντη" μόνο νεωτερικό χαρακτήρα δεν ανακαλύπτει. Ωστόσο, στην περίπτωση του Μουλλά, μας προλαβαίνει ο Αριστηνός, προχωρώντας σε ερμηνεία των ασύνειδων ή και ανομολόγητων προθέσεων του μελετητή. Αντιγράφουμε: "Εδώ πρόκειται για μια εξαιρετικά ευμέθοδη ψυχαναλυτική μελέτη που "επιδιώκει" να συρρικνώσει το έργο στο επίπεδο μιας τυπικής ηθογραφικής αναπαράστασης, όμως εκείνο που κατορθώνει είναι να αναδείξει το ψυχαναλυτικό βάθος του συγγραφέα. Μήπως το κείμενο του Παν. Μουλλά υπόκειται στην ερμηνευτική μέθοδο του Πωλ ντε Μαν που εξαίρει την εκρηκτική αντίφαση (contradiction eclatante) ανάμεσα στους ρητορικούς τρόπους και τη γραπτή έκφραση;"
Τελικά, το προφανές συμπέρασμα ακόμη και για τους γηγενείς που τυχόν δεν κατέχουν τη θεωρία του Πωλ ντε Μαν, είναι πως ο Τριανταφυλλόπουλος ματαιοπονεί ζητώντας να στήσει ανάχωμα στην κατά Σωνιέ ανάγνωση του Παπαδιαμάντη. Ως Χαλκιδαίος, θα έπρεπε να γνωρίζει πως σε φάση πλημμυρίδας σταυρώνεις τα χέρια και περιμένεις. Αν είσαι αισιόδοξος, περιμένεις, μια και τα λογοτεχνικά φαινόμενα απέχουν των φυσικών, και η άμπωτη μπορεί ποτέ να μην έρθει. Ως φαίνεται, πέραν των πολυπληθών μαθητών, Ελλήνων, Γάλλων και λοιπών, που ο Σωνιέ απέκτησε κατά τη δεκαετή θητεία του στη Σορβόννη, καθώς και των πολυάριθμων μεταπτυχιακών μελετών που διηύθυνε εκεί, έχει δημιουργηθεί και στην Ελλάδα μια σθεναρή ομάδα μελετητών, που υιοθετούν τις απόψεις του.
Και μεταξύ μας, αν έχει δίκιο ο Αριστηνός πως "ο Α. Παπαδιαμάντης ιδωμένος από τη σκοπιά της νατουραλιστικής ηθογραφίας και της ορθόδοξης πίστης που υποτίθεται πως διακονεί στα κείμενά του δεν είναι τίποτα. Είναι ένα ιδεολόγημα όπως το κρυφό σχολειό". Και πως αν αποδεχτούμε ως χαρακτηριστικό του "έναν αγγελικό δαιμονισμό" (το αγγελικός, προσθήκη μάλλον του Αριστηνού, προς απάλυνση του ουσιαστικού), γίνεται "ο πρόδρομος του Μοντερνισμού". Τότε, χαλάλι του. Ας κάνουμε ευαγγέλιο το βιβλίο του Σωνιέ, παραμερίζοντας φιλολογισμούς για ανακρίβειες και α-νόητες διατυπώσεις.

Μ. Θ.