Οι τρεις Γιώργηδες

Χ. Λ. Καράογλου- Αμαλία Ξυνογαλά
"Γ. Θεοτοκάς- Γ. Κ. Κατσίμπαλης Αλληλογραφία (1930-1966)"
Εκδόσεις Εστία Απρίλιος 2008

Oπως σε εκείνο το παιδικό παιχνίδι, που ενώνεις τις τελίτσες με γραμμές και προκύπτουν γεωμετρικά σχήματα, έτσι και εμείς, με την έκδοση της αλληλογραφίας Θεοτοκά-Κατσίμπαλη, τραβήξαμε μια δεύτερη γραμμή, ενώνοντάς την με την πρώτη της αλληλογραφίας Θεοτοκά-Σεφέρη. Μας λείπει η τρίτη για να σχηματιστεί το τρίγωνο των "τριών Γιώργηδων". Αν και εντέλει, πρόκειται για ένα ασύλληπτο σχεδιαστικά σκαληνό τρίγωνο, με τις δυο πλευρές του περίπου ίσες και την τρίτη εξαπλάσια, αν όχι και επταπλάσια. Οι τρεις Γιώργηδες^ Γιώργος Κατσίμπαλης, Γιώργος Σεφέρης, Γιώργος Θεοτοκάς, γεννηθέντες, αντιστοίχως, το 1899, το 1900, το 1905, και αποθανόντες, κατά αντίστροφη σειρά, το 1978, το 1971, το 1966. Οι τρεις Γιώργηδες^ ο βιβλιογράφος, μοναδικός τίτλος που διεκδικούσε ο Κατσίμπαλης, ο ποιητής, ο πεζογράφος. Για τους δυο λογοτέχνες γνωρίζουμε πολλά, για τον Κατσίμπαλη υπάρχουν διάσπαρτες ψηφίδες, από τις οποίες προβάλλει μια μάλλον γραφική φιγούρα, η οποία δίνει μυθικές διαστάσεις στον άνθρωπο, επισκιάζοντας τη συμβολή του στη γενιά του '30, όπου δικαιούται μιάς κεντρικής θέσης, αντίστοιχης με αυτήν που καταλαμβάνει στην ιστορική τους φωτογραφία.
Η αλληλογραφία Θεοτοκά-Σεφέρη είναι η πρώτη αλληλογραφία Σεφέρη που εκδόθηκε, το 1975, με επιμέλεια Γ.Π.Σαββίδη. Με τη συγκατάθεση της Κοραλίας Θεοτοκά, που αυτοκτόνησε λίγους μήνες αργότερα κατά τη συμπλήρωση δεκαετίας από το θάνατο του Θεοτοκά, και της Μαρώς Σεφέρη, εκδόθηκαν συνολικά 56 επιστολικά κείμενα (επιστολές, κάρτες, τηλεγραφήματα), 25 του Θεοτοκά και 31 του Σεφέρη, όπου ο επιμελητής πίστευε πως λανθάνουν ή και χάθηκαν επιστολές. Για την πρόσφατη αλληλογραφία Θεοτοκά-Κατσίμπαλη συναινούν και φροντίζουν η αδελφή του Θεοτοκά, Λιλή Αλεβιζάτου και ο θετός γιος του Κατσίμπαλη, Γιώργος Κατσίμπαλης. Συνολικά, 65 επιστολικά κείμενα, 49 του Θεοτοκά και 16 του Κατσίμπαλη, όπου, και πάλι, οι επιμελητές εικάζουν πως δεν αποτελούν το σύνολο της αλληλογραφίας τους. Και στις δυο αλληλογραφίες συμπεριλαμβάνονται αφιερώσεις βιβλίων τους, τουλάχιστον όσες εντοπίστηκαν. Από τα 33 βιβλία, που εξέδωσε ο Θεοτοκάς, καταγράφονται είκοσι αφιερώσεις προς Σεφέρη και εννέα προς Κατσίμπαλη, όπου μια δεκάτη, του δεύτερου τόμου των "Θεατρικών" του, γράφεται από τους οικείους του μεταθανατίως. Γενικότερα, σε ορισμένες επιστολές και αφιερώσεις συναποδέκτες είναι οι εκάστοτε σύζυγοι^ του Θεοτοκά, η Ναυσικά Στεργίου, από το γάμο τους, το 1948, μέχρι το θάνατό της, το 1959, και η Κοραλία Ανδρειάδη, τους λίγους μήνες που συνυπήρξαν, και του Κατσίμπαλη, η Ασπασία Σακοράφου, μετά το γάμο τους, το 1939. Κατ' εξαίρεση, από αυτήν την αλληλογραφία Σεφέρη απουσιάζει η Μαρώ.
Το τερματικό έτος και για τις δυο αλληλογραφίες το καθορίζει ο θάνατος του Θεοτοκά, στις 30 Οκτωβρίου 1966. Τελευταίο δώρημα του Θεοτοκά προς Σεφέρη, ένα αφιερωμένο αντίτυπο του πρώτου τόμου των "Θεατρικών" του, με ευχές για την πρωτοχρονιά του 1966, ενώ η τελευταία επιστολή προς Κατσίμπαλη έχει ημερομηνία 2 Οκτωβρίου 1966. Συμπτωματικά, ή και σημαδιακά, αμφότερες οι αλληλογραφίες αρχίζουν το σωτήριον έτος 1930, λες και οροθετούν το ξεκίνημα της γενιάς. Γιατί όχι, αφού το σάλπισμα δόθηκε με την έκδοση του πρώτου βιβλίου του Θεοτοκά, το "Ελεύθερο πνεύμα", το φθινόπωρο του 1929, που τον έκανε, εν μία νυκτί, γνωστό, φέρνοντας καινούργιες γνωριμίες. Μεταξύ αυτών που θέλησαν να τον γνωρίσουν ο Κατσίμπαλης, "πρόσωπο σημαντικό, παλαιός πολεμιστής του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, και πρωτοπαλίκαρο με μαγκούρα του βενιζελισμού και του παλαμισμού", σύμφωνα με περιγραφή του Θεοτοκά, γραμμένη τριάντα πέντε χρόνια αργότερα. 1/4σο για τη γνωριμία του με τον Σεφέρη, που συνέπεσε την ίδια εποχή, την έφερε η φιλία του με τα αδέλφιά του, τον Άγγελο και την Ιωάννα. Μαζί στη νομική Αθηνών με καθηγητή τον Στυλιανό Σεφεριάδη, παρέα στο Λονδίνο, άνοιξη του 1929, με την Ιωάννα ενθουσιώδη αναγνώστρια του χειρογράφου, διαβλέποντας πρώτη πως το "Ελεύθερο πνεύμα" τους αφορούσε όλους, κάτι σαν σημαία της γενιάς τους.
Άνιση χαρακτηρίζει ο Σαββίδης τη χρονολογική κατανομή των επιστολών Θεοτοκά και Σεφέρη, καθώς λογαριάζει πως αντιστοιχούν κάτι λιγότερο από 2,3 επιστολές το χρόνο, με δώδεκα έτη κενά. Ακόμη περισσότερο άνιση φαίνεται η κατανομή της πρόσφατης αλληλογραφίας, με κάτι περισσότερο από μιάμιση επιστολή το χρόνο και δεκαέξι έτη κενά. Ουσιαστικά, η αλληλογραφία Θεοτοκά-Κατσίμπαλη συγκεντρώνεται στην πρώτη δεκαετία (23 γράμματα) και στην τριετία 1952-1954 (17), όπου τοποθετούνται και τα ταξείδια στο εξωτερικό των δυο αλληλογράφων. Η μακριά παραμονή του Κατσίμπαλη στο Παρίσι, λόγω της ασθένειας του πατέρα του, από τον Ιούλιο του 1936 μέχρι το θάνατο του Κωνσταντίνου Κατσίμπαλη, τέλη (;) Μαρτίου 1937. Και τα ταξείδια αμφοτέρων στις ΗΠΑ^ το 1952 του Θεοτοκά, ακολουθώντας την περιοδεία του Εθνικού Θεάτρου ως διευθυντής του, και το 1954 του Κατσίμπαλη, για το ιστορικό του οποίου δεν δίνονται πληροφορίες.
Γενικότερα, ο σχολιασμός της αλληλογραφίας μπατάρει προς την πλευρά του Θεοτοκά, κι αυτό, σίγουρα, χρεώνεται στον καλό άγγελο του αρχείου του, ωστόσο οι επιμελητές, αντί να φροντίσουν την άλλη πλευρά, συνέβαλαν στο ανισομερές του αποτελέσματος με ένα εκτενές επίμετρο αφιερωμένο στον Θεοτοκά. Ανεξάρτητα αν πρόκειται για άγνωστα κείμενα από τους θησαυρούς του αρχείου του, όπως τα δυο πολιτικά "χρονικά" του, που δεν δημοσιεύθηκαν τελικά στα "Νέα Γράμματα", μια επιστολή του Πέτρου Χάρη και κείμενα περί το Εθνικό Θέατρο, όλα βοηθητικά για την ανάγνωση της αλληλογραφίας.
Κατά τα άλλα, οι υποσελίδιες σημειώσεις δίνουν πλήρεις βιογραφικές συντεταγμένες για τα αναφερόμενα πρόσωπα και ικανές πληροφορίες για τα θέματα που συζητούνται. Υπάρχουν, όμως, πάντοτε στη σχέση δυο ανθρώπων τα ευκόλως εννοούμενα που παραλείπονται ως προφανή αλλά δεν είναι ουδόλως ευνόητα για τους παρείσακτους. Και οι αναγνώστες, κακά τα ψέματα, παρείσακτοι είναι σε μια ιδιωτική συνομιλία. Αφού, όμως, οι επιμελητές υπερκέρασαν τους δισταγμούς τους και τους προσκάλεσαν, θα πρέπει να τα εξηγήσουν όλα με το νι και με το σίγμα. Λ.χ., σε μια επιστολή του 1937, επαινώντας ο Κατσίμπαλης τη στάση του Θεοτοκά "στο ζήτημα της προτομής Παλαμά", γράφει: "... σε χώρα όπου βασιλεύέι "παμπουστισμός" (κατά την έκφραση του ναυάρχου Κουρμούλη) χειρονομίες όπως η δική σου αποτελούν παρά φύσιν ανωμαλίες..." 1/4που η υποσελίδια σημείωση διευκρινίζει πως ο υποναύαρχος Τηλέμαχος Κουρμούλης γεννήθηκε το 1886 στο Τολό Αργολίδας και πέθανε το 1950 στην Αθήνα.
Στις επιστολές Θεοτοκά-Σεφέρη, ο Σαββίδης διαπιστώνει διακυμάνσεις της συναισθηματικής θερμοκρασίας. Από μια άποψη αναμενόμενο, μια και δυο λογοτέχνες, έστω και ασύνειδα, όλο και κάτι έχουν να μοιράσουν. 3/4στερα, οι λογοτεχνικές εκτιμήσεις, ακόμη και έμμεσα διατυπωμένες, μπορούν να επηρεάσουν τα φιλικά αισθήματα. Για παράδειγμα, στις 11 Μαρτίου 1937, ο Θεοτοκάς γράφει στον Κατσίμπαλη πως ο Σεφέρης στα μετά το "Μυθιστόρημα" γραφόμενά του δεν του φαίνεται σε καλό δρόμο και αναρωτιέται, μήπως τελικά αποδειχθεί ο Αντωνίου ο καλύτερος ποιητής της "νέας ποίησης". Αντιθέτως, στην αλληλογραφία Θεοτοκά- Κατσίμπαλη οι τόνοι παραμένουν θερμά οικείοι, παρά τις συχνά διιστάμενες απόψεις τους για πρόσωπα και καταστάσεις, όπως, για παράδειγμα, η περίπτωση του Ανδρέα Καραντώνη, στις δυνατότητες του οποίου πίστευε ο Κατσίμπαλης, σε αντίθεση με τον Θεοτοκά, που τον θεωρούσε λίγο. 3/4στερα, οι επιστολές έχουν έναν μάλλον πρακτικό χαρακτήρα, ίσως και γιατί γράφονται, είτε στη διάρκεια ταξιδιών προς ανταλλαγή ειδήσεων είτε για τη διευθέτηση εκκρεμοτήτων γύρω από το περιοδικό τους, "Τα Νέα Γράμματα". 1/4πως κι αν έχει, δεν ψυχραίνονται ούτε το 1937, που ο Θεοτοκάς διακόπτει τη συνεργασία με το περιοδικό και αρχίζει να δημοσιεύει στο περιοδικό "Νεοελληνικά Γράμματα". Κι όμως, ο Κατσίμπαλης αρκείται στη διαβεβαίωση: "... Σε παρακολουθώ κ' εκεί πέρα με την επιμονή βιβλιογράφου που θα ανασκάλευε και σε ντενεκέ σκουπιδιών για να πλουτίσει τις παραπομπές του..."
Επετειακή η έκδοση της αλληλογραφίας κι ας μην αναφέρεται, καθώς στις 25 Ιουλίου συμπληρώνονται τριάντα χρόνια από το θάνατο του Κατσίμπαλη. Γενάρχης της ελληνικής βιβλιογραφίας, που την ξεκίνησε, το 1932, με την παλαμική βιβλιογραφία, και το 1934, με τον Παπαδιαμάντη, παραμένει μέχρι και σήμερα ο βασικός εκπρόσωπός της. Δια βίου ερασιτέχνης, ορίζει το ιδεώδες πρότυπο τού συστηματικά και υπεύθυνα εργαζομένου, χωρίς ωράριο, το μέγιστο δυνατό του χρόνου, όχι επί χρήμασι αλλά προς ιδίαν ευχαρίστησιν. Στη νεκρολογία του, ο Σαββίδης σκιαγραφεί μια ρομαντική προσωπικότητα, που αγαπούσε με έναν τρόπο απόλυτο τον τόπο του, χωρίς ιδιοτέλεια, αποφεύγοντας την προσωπική του προβολή.
Ενδεικτική η δυσκολία, με την οποία παραχώρησε στον Σαββίδη τις επιστολές του προς Σεφέρη για δημοσίευση. Ωστόσο, οι επιστολές του Κατσίμπαλη συνιστούν το μοναδικό τεκμήριο της μαρτυρημένης χάρης, που είχε ο προφορικός του λόγος. Η αλληλογραφία Θεοτοκά-Κατσίμπαλη δίνει μια πρώτη γεύση, καθώς το γνωστό παιγνιώδες ύφος του Θεοτοκά διακόπτεται από τον ορμητικό λόγο του Κατσίμπαλη, άλλοτε οιστρήλατο κι άλλοτε αποκαρδιωμένο, πάντοτε, όμως, ευθύ, χωρίς περιστροφές. Ίσως, το ντόμπρος να ταιριάζει καλλίτερα.
Κλινήρης, τα Χριστούγεννα του 1977, παρότρυνε τον Σαββίδη να βιαστεί: "Θέλω να είμαι ζωντανός όταν θα τα τυπώσεις, για να σ' τα ψάλλω κι εγώ όπως σου τα 'ψαλαν για την αλληλογραφία Θεοτοκά-Σεφέρη. Γιατί βέβαια σου απαγορεύω να κόψεις το παραμικρό. Ούτε ο Σεφέρης ούτε εγώ έχουμε τίποτε να φοβηθούμε από την αλήθεια -την πάσα αλήθεια! Λάθη ασφαλώς εκάναμε στη ζωή μας^ ατιμίες όμως όχι, ούτε μπαμπεσιές!" Δεν πρόλαβε, ούτε ο Σαββίδης πρόλαβε, κι όλας δεκατρία χρόνια η αλληλογραφία βρίσκεται ανέκδοτη στα χέρια του επιφανέστερου των διαδόχων του Κατσίμπαλη. Πάει κι ο "ανάπηρος" 20ος αιώνας και δεν θα πρέπει να απέμεινε κανείς για να τα ψάλλει στον επιμελητή.

Μ. Θεοδοσοπούλου