Συμπληρώματα στον Πικρό ή Μια άγνωστη συνάντηση Πικρού - Ιστράτι

Οκτώ­βριο του 1927 γιορ­τά­ζε­ται στη Μό­σχα η 10η ε­πέ­τειος της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης. Οι γιορ­τές α­πο­κτούν πα­νη­γυ­ρι­κό χα­ρα­κτή­ρα. Έχουν προ­σκλη­θεί και πα­ρί­στα­νται ε­πι­φα­νείς προ­σω­πι­κό­τη­τες σο­σια­λι­στι­κών και κομ­μου­νι­στι­κών α­πο­κλί­σεων. Εί­ναι κυ­ρίως Ευ­ρω­παίοι. Ανά­με­σα στους Γάλ­λους συγ­γρα­φείς, Ανρύ Μπαρ­μπύς, Φραν­σίς Ζουρ­νταίν και Βα­γιάν Κου­τυ­ριέ, αρ­χι­συ­ντά­κτη της Ου­μα­νι­τέ, βρί­σκε­ται και ο ελ­λη­νι­κής κα­τα­γω­γής ρου­μά­νος συγ­γρα­φέ­ας Πα­ναΐτ Ιστρά­τι.1 Εντυ­πώ­σεις των γάλ­λων δια­νοου­μέ­νων, κα­θώς και έ­να εν­θου­σιώ­δες άρ­θρο με τίτ­λο «Από το Πα­ρί­σι στη Μό­σχα» του Ιστρά­τι, α­πό τη νεό­κο­πη τό­τε ΕΣ­ΣΔ, δη­μο­σιεύει ο Ρι­ζο­σπά­στης στις 9 Νο­εμ­βρίου 1927. Πρό­κει­ται για α­να­δη­μο­σίευ­ση α­πό την Ου­μα­νι­τέ.

Στο με­τα­ξύ, στην Ελλά­δα, με­τά την πτώ­ση της Δι­κτα­το­ρίας Πα­γκά­λου και την προ­κή­ρυ­ξη ε­κλο­γών (7 Νοε. 1926), με α­πλή α­να­λο­γι­κή, ό­που το Λαϊκό Μέ­τω­πο (= ΚΚΕ) ε­κλέ­γει 10 βου­λευ­τές, σχη­μα­τί­ζο­νται δια­δο­χι­κά δύο οι­κου­με­νι­κές κυ­βερ­νή­σεις υ­πό τον Αλέ­ξαν­δρο Ζαΐμη, με γνω­στή τη δεύ­τε­ρη ως κυ­βέρ­νη­ση Ευ­ρέως Συ­να­σπι­σμού. Πα­ρά την κοι­νο­βου­λευ­τι­κή πα­ρου­σία του Λαϊκού Με­τώ­που, οι διώ­ξεις, ε­ξο­ρίες και φυ­λα­κί­σεις, των α­ρι­στε­ρών συ­νε­χί­ζο­νται. Το για­τί εί­ναι μια άλ­λη, με­γά­λη και ί­σως ε­δώ, πα­ρά­ται­ρη ι­στο­ρία. Εί­ναι, πά­ντως, γνω­στό, ό­τι πριν α­κό­μη α­πό τη Δι­κτα­το­ρία Πα­γκά­λου ο Πέ­τρος Πι­κρός βρί­σκε­ται κα­τά δια­στή­μα­τα έ­γκλει­στος στις φυ­λα­κές, χω­ρίς, ω­στό­σο, να έ­χουν ε­ντο­πι­στεί βι­βλιο­γρα­φι­κά οι α­κρι­βείς χρο­νι­κοί πε­ρίο­δοι φυ­λά­κι­σης. Πα­ρα­μέ­νει, δη­λα­δή, α­σα­φές το πό­τε κά­θε φο­ρά μπαί­νει και πό­τε βγαί­νει. Πά­ντως, η συγ­γρα­φι­κή του δρα­στη­ριό­τη­τα δεν α­να­κό­πτε­ται. Εξα­κο­λου­θεί και μέ­σα α­πό τις φυ­λα­κές να κά­νει σπο­ρα­δι­κές δη­μο­σιεύ­σεις στον Ρι­ζο­σπά­στη, ό­πως και σε ο­ρι­σμέ­να λο­γο­τε­χνι­κά πε­ριο­δι­κά. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα, στο ο­ποίο α­να­φερ­θή­κα­με διε­ξο­δι­κά την προ­η­γού­με­νη Κυ­ρια­κή, εί­ναι η ε­πι­στο­λή του α­πό τις φυ­λα­κές Συγ­γρού, με η­με­ρο­μη­νία 20/2/1928, προς το πε­ριο­δι­κό Νε­ο­ελ­λη­νι­κά Γράμ­μα­τα του Ηρα­κλείου Κρή­της, ως α­πά­ντη­ση στην ψευ­δώ­νυ­μη κρι­τι­κή του Γιώρ­γου Κα­τσί­μπα­λη, που φτά­νει να του κα­τα­λο­γί­ζει λο­γο­κλο­πή α­πό γάλ­λους συγ­γρα­φείς.
Εκεί­νο το έ­τος, μι­λά­με πά­ντα για το 1927, έ­κλει­νε έ­νας αιώ­νας α­πό το θά­να­το του κα­τά το ή­μι­συ ζα­κύν­θιου ποιη­τή Ού­γο Φώ­σκο­λο, στο Λον­δί­νο. Αυ­τό στά­θη­κε α­φορ­μή να γί­νουν αρ­κε­τές φι­λο­λο­γι­κές εκ­δη­λώ­σεις, κυ­ρίως στη Ζά­κυν­θο, και αρ­κε­τά ε­πε­τεια­κά δη­μο­σιεύ­μα­τα. Ανά­με­σά τους και έ­να στον Ρι­ζο­σπά­στη (27/11), α­ρι­στε­ρό­στρο­φης ο­πτι­κής ως προς την α­πο­τί­μη­ση. Αι­τία ή πρό­σχη­μα ή­ταν, ό­πως αι­τιο­λο­γεί­ται, "ο κού­φιος σω­βι­νι­σμός", που "θο­ρυ­βεί γύ­ρω στ' ό­νο­μα του Φώ­σκο­λου". Υπο­γρά­φε­ται με τα αρ­χι­κά Ν. Κ. και πρό­κει­ται για τον νε­α­ρό τό­τε Νί­κο Κα­τη­φό­ρη. Στο φύλ­λο της ε­πο­μέ­νης πέ­φτει κε­ραυ­νός. Με τίτ­λο, «Γύ­ρω α­π' τις γιορ­τές του Φώ­σκο­λου. Με­ρι­κά πρά­μα­τα στη θέ­ση τους» και σε μορ­φή ε­πι­στο­λής, α­πα­ντά στο δη­μο­σίευ­μα ο Πι­κρός. Μι­λά για “πλά­νες και ό­τι εί­ναι τε­λείως δια­φο­ρε­τι­κός α­π' ό­τι μας τον πα­ρου­σιά­ζουν οι α­στοί θαυ­μα­στές του κι' ο σ. Ν. Κ., που σ' αυ­τό πά­νω δεν α­πέ­χει διό­λου α­π' τους πρώ­τους”. Την με­θε­πο­μέ­νη, ο Ν. Κ. α­ντα­πα­ντά στον Πι­κρό, μάλ­λον με λε­πτή ει­ρω­νεία, στα ό­ρια της δη­κτι­κό­τη­τας. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κός εί­ναι ο τρό­πος που κλεί­νει την α­πα­ντη­τι­κή του ε­πι­στο­λή: “Συν­δέ­ο­ντας το ό­νο­μά μου με τη μπουρ­ζουα­ζία ή με τους α­στούς, μ' αρ­πά­ζει, τρό­πον τι­νά, α­πό τ' αυ­τί και με δεί­χνει στο ελ­λη­νι­κό προ­λε­τα­ριά­το, του ο­ποίου, κα­θώς εί­πα­με, α­νέ­λα­βε την πνευ­μα­τι­κή κη­δε­μο­νία, και φω­νά­ζει: Νά τος ο προ­δό­της...”. Μέ­σα, δη­λα­δή, α­πό τις σε­λί­δες του Ρι­ζο­σπά­στη, με ε­πί­μα­χο θέ­μα τον Φώ­σκο­λο, ξε­σπά­ει φι­λο­λο­γι­κή α­ντι­πα­ρά­θε­ση ή φι­λο­λο­γι­κή κό­ντρα, ό­πως θα λέ­γα­με σή­με­ρα, η ο­ποία, πέ­ρα α­πό τη δια­φο­ρε­τι­κή μαρ­ξι­στο-λε­νι­νι­στι­κή ο­πτι­κή πά­νω στον ελ­λη­νοϊτα­λό ποιη­τή, α­ντα­να­κλά και το ο­ξύ ή, σω­στό­τε­ρα, το μα­χη­τι­κό τα­μπε­ρα­μέ­ντο του Πι­κρού, το ο­ποίο φτά­νει να αγ­γί­ζει τα ό­ρια του ε­ρι­στι­κού.
Ο Πι­κρός, στη δρι­μεία ε­πι­στο­λή του πε­ρί Φώ­σκο­λου, κά­νει μνεία και στο πε­ριο­δι­κό Νέα Επι­θεώ­ρη­ση. Όπως φαί­νε­ται, εί­ναι η ε­πο­χή που ε­τοι­μά­ζε­ται η έκ­δο­σή του, για­τί στο φύλ­λο του Ρι­ζο­σπά­στη της 5ης Δε­κεμ­βρίου του ι­δίου έ­τους, συ­να­ντά­με προ­δια­φή­μι­ση: “Την 1η Ια­νουα­ρίου κυ­κλο­φο­ρεί το πρώ­το φύλ­λο της Νέ­ας Επι­θεώ­ρη­σης”. Εκεί, με­τα­ξύ των πε­ριε­χο­μέ­νων, μνη­μο­νεύε­ται και του “Π. Πι­κρού πλα­τειά κρι­τι­κή με­λέ­τη για τον Ού­γο Φώ­σκο­λο με αυ­θε­ντι­κά ντο­κου­μέ­ντα”. Λί­γες η­μέ­ρες αρ­γό­τε­ρα, στις 18 Δε­κεμ­βρίου, βρί­σκου­με δεύ­τε­ρη δια­φη­μι­στι­κή κα­τα­χώ­ρη­ση, α­κό­μη πιο α­να­λυ­τι­κή: “Σε τρια­ντα­δύο με­γά­λες σε­λί­δες κυ­κλο­φο­ρεί την 1η Γε­νά­ρη η Νέα Επι­θεώ­ρη­ση. Πε­ριέ­χει αρ­κε­τές πρω­τό­τυ­πες με­λέ­τες, κοι­νω­νιο­λο­γι­κή και φι­λο­λο­γι­κή κρι­τι­κή, ση­μειώ­μα­τα, προ­λε­τα­ρια­κή τέ­χνη κλπ.”. Με­τα­ξύ των άλ­λων, “η ε­χτε­νής και λε­πτο­με­ρεια­κή με­λέ­τη του σ. Π. Πι­κρού για τον Ού­γο Φώ­σκο­λο που κο­σκι­νί­ζει ό­λες τις α­στι­κές φλυα­ρίες για τον Ιτα­λό ποιη­τή, του σ. Αντρέα Ζε­βγά για τον Πα­ναΐτ Ιστρά­τι (α­νά­λυ­ση του έρ­γου του) κά­μνουν την ύ­λη του ε­ξαι­ρε­τι­κά εν­δια­φέ­ρου­σα”.
Ο σύ­ντρο­φος Αντρέ­ας Ζε­βγάς δεν εί­ναι άλ­λος α­πό τον γνω­στό με­τά Αι­μί­λιο Χουρ­μού­ζιο, που έ­λυ­νε και έ­δε­νε στις φι­λο­λο­γι­κές σε­λί­δες της Κα­θη­με­ρι­νής. Ας ση­μειω­θεί ό­τι ως Χουρ­μού­ζιος υ­πο­γρά­φει το πρώ­το στα ελ­λη­νι­κά με­τα­φρα­σμέ­νο έρ­γο του Ιστρά­τι, «Κυ­ρά Κυ­ρα­λί­να», που κυ­κλο­φό­ρη­σε στις αρ­χές του ι­δίου έ­τους (1927) α­πό το Βι­βλιο­πω­λείο Ακα­δη­μαϊκόν. Εί­ναι, δη­λα­δή, ε­ξοι­κειω­μέ­νος με το συγ­γρα­φι­κό έρ­γο του ελ­λη­νο­ρου­μά­νου συγ­γρα­φέα. Η δια­φη­μι­ζό­με­νη με­λέ­τη του για τον Ιστρά­τι προ­δη­μο­σιεύε­ται, ό­χι τυ­χαία, σε τρεις συ­νέ­χειες στον Ρι­ζο­σπά­στη, με πρώ­τη δη­μο­σίευ­ση στο φύλ­λο των Χρι­στου­γέν­νων, 25 Δε­κεμ­βρίου. Στο ει­σα­γω­γι­κό ση­μείω­μα, πέ­ραν της διευ­κρί­νι­σης ό­τι εί­ναι “α­πό τη Νέα Επι­θεώ­ρη­ση που κυ­κλο­φο­ρεί την 1η του Γε­νά­ρη”, α­ναγ­γέλ­λε­ται η ε­πί­σκε­ψη του Ιστρά­τι στην Ελλά­δα, γυ­ρί­ζο­ντας α­πό την Σο­βιε­τι­κή Ρω­σία, που εί­χε πά­ει για τους ε­ορ­τα­σμούς. Πράγ­μα­τι, στις 30 Δε­κεμ­βρίου φτά­νει στην Αθή­να, α­τμο­πλοϊκώς μέ­σω Οδησ­σού, “ο ε­πα­να­στά­της συγ­γρα­φέ­ας Πα­ναίτ Ιστρά­τι”, ό­πως μας πλη­ρο­φο­ρεί στην πρώ­τη σε­λί­δα ο Ρζο­σπά­στης της ε­πο­μέ­νης. Την με­θε­πο­μέ­νη, Κυ­ρια­κή 1 Ια­νουα­ρίου 1928, δη­μο­σιεύε­ται πρω­το­σέ­λι­δη συ­νέ­ντευ­ξη του ελ­λη­νο­ρου­μά­νου συγ­γρα­φέα. Φέ­ρει τίτ­λο, «Ένας συγ­γρα­φέ­ας που έ­ζη­σε στη σο­βιε­τι­κή α­να­δη­μιουρ­γία». Την υ­πο­γρά­φει ο Αντρέ­ας Ζε­βγάς. Σε δε­σπό­ζου­σα θέ­ση πά­νω α­πό τη συ­νέ­ντευ­ξη δη­μο­σιεύε­ται «Γράμ­μα των φυ­λα­κι­σμέ­νων συ­ντρό­φων μας στον Πα­ναίτ Ιστρά­τι». Όπως διευ­κρι­νί­ζε­ται στο τέ­λος, η ε­πι­στο­λή συ­ντάχ­θη­κε με ε­ντο­λή 18 φυ­λα­κι­σμέ­νων κομ­μου­νι­στών των φυ­λα­κών Συγ­γρού και φέ­ρει υ­πο­γρα­φή Πέ­τρος Πι­κρός. Σε δι­πλα­νό, ί­σης έ­κτα­σης κα­ρέ, δη­μο­σιεύε­ται α­πά­ντη­ση: «Ο Πα­ναΐτ Ιστρά­τι στους ε­ξό­ρι­στους και φυ­λα­κι­σμέ­νους μας».
Την ί­δια η­μέ­ρα που δη­μο­σιεύε­ται η συ­νέ­ντευ­ξη του Ιστρά­τι μα­ζί με τις δύο ε­πι­στο­λές, ε­κεί­νος, σύμ­φω­να με ε­κτε­νές αλ­λά α­νυ­πό­γρα­φο δη­μο­σίευ­μα στον Ρι­ζο­σπά­στη της 3ης Ια­νουα­ρίου 1928, έ­σπευ­σε προς ε­πί­σκε­ψη των 18 κρα­του­μέ­νων στις φυ­λα­κές Συγ­γρού. Συ­νο­δευό­ταν α­πό τον α­ντι­πρό­σω­πο της Εργα­τι­κής Βοή­θειας και α­πό έ­ναν συ­ντά­κτη. Στον φω­το­γρά­φο, που “ε­πρό­κει­το να πά­ρει έ­να γκρούπ των φυ­λα­κι­σμέ­νων μα­ζί με τον Ιστρά­τι”, α­πα­γο­ρεύ­τη­κε η εί­σο­δος. Θερ­μή πε­ρι­γρά­φε­ται η συ­νά­ντη­σή του με τους κρα­τού­με­νους σε υ­πό­στε­γο, στο προ­αύ­λιο των φυ­λα­κών, α­φού του α­πα­γο­ρεύ­τη­κε η ά­νο­δος στους θα­λά­μους, με το πρό­σχη­μα ό­τι χρεια­ζό­ταν ει­δι­κή ά­δεια του Υπουρ­γείου. Στο δη­μο­σίευ­μα κα­τα­γρά­φο­νται λε­πτο­με­ρώς ό­σα ε­λέχ­θη­σαν με­τα­ξύ κρα­του­μέ­νων και Ιστρά­τι. Κα­τά τον α­νώ­νυ­μο συ­ντά­κτη, ο Ιστρά­τι, “κα­τα­πλη­χτι­κά α­πλός, με­γά­λη κι' α­νοι­χτή καρ­διά, με την πρώ­τη θερ­μή χει­ρα­ψία, βρέ­θη­κε α­μέ­σως σύ­ντρο­φος μέ­σα σε συ­ντρό­φους, α­γω­νι­στής μέ­σα σ' α­γω­νι­στές. Με λό­για - συ­νε­χί­ζει - που δεν εί­χαν τί­πο­τα α­π' το συ­νη­θι­σμέ­νο, ψεύ­τι­κο, ξη­ρό κ' ε­πί­ση­μο”, μί­λη­σε στους φυ­λα­κι­σμέ­νους. “Σας γνώ­ρι­σα - ση­μειώ­νει για τον Ιστρά­τι - σας ή­ξαι­ρα πριν α­κό­μα σας δώ. Όπως σας τό­γρα­ψα ή­δη, πα­τώ­ντας στο χώ­μα του πα­τέ­ρα μου, η πρώ­τη μου σκέ­ψη, ο πρώ­τος μου λο­γι­σμός εί­τα­νε για σας, για σας φυ­λα­κι­σμέ­νοι α­γω­νι­στές, της προ­λε­τα­ρια­κής υ­πό­θε­σης, και για τους συ­ντρό­φους μας ε­ξο­ρί­στους.”
Στο πρώ­το μέ­ρος του δη­μο­σιεύ­μα­τος κα­τα­γρά­φο­νται ό­σα εί­πε ο Ιστρά­τι. Εί­ναι λό­για μάλ­λον εν­θαρ­ρυ­ντι­κά προς τους φυ­λα­κι­σμέ­νους. Ανα­φέ­ρε­ται στα προ­σω­πι­κά του βιώ­μα­τα ως φυ­λα­κι­σμέ­νος κι ό­τι πρέ­πει να δεί­ξουν πως ξέ­ρουν να πε­ρι­φρο­νούν τα δε­σμά τους. Όταν τον ρω­τούν για τις ε­ντυ­πώ­σεις του α­πό τη Σο­βιε­τι­κή Ρω­σία, τους α­πα­ντά ό­τι “ε­κεί ε­πά­νω δη­μιουρ­γεί­ται κά­τι α­φά­ντα­στο, κά­τι το θαυ­μά­σιο”. Κι ό­τι έ­να μέ­ρος α­π' ό,τι εί­δε πρό­κει­ται να το εκ­θέ­σει στη με­θαυ­ρια­νή του διά­λε­ξη.2 Η α­να­φο­ρά του στη Σο­βιε­τι­κή Ρω­σία εί­ναι, στο δη­μο­σίευ­μα, ε­κτε­νής και εν­θου­σιώ­δης, για­τί “εί­δα”, λέει, “τό­σα πρά­μα­τα, τό­σο... που α­να­με­τρώ τις δυ­νά­μεις μου, πριν αρ­χί­σω το δύ­σκο­λο έρ­γο της ε­ξι­στό­ρη­σης, για τη θαυ­μα­τουρ­γό ερ­γα­σία του νι­κη­φό­ρου προ­λε­τα­ριά­του”. Με­σο­λα­βούν εκ νέ­ου λό­για εν­θάρ­ρυν­σης, ε­νώ ως κλεί­σι­μο τους ε­πι­φυ­λάσ­σει πά­λι ταύ­τι­ση μα­ζί τους, λέ­γο­ντας, ό­τι “την η­μέ­ρα που θα κα­τα­διωχ­θώ κι' ε­γώ, θα συλ­λη­φθώ και θα με στεί­λουν στη φυ­λα­κή, θα εί­ναι η πιο με­γά­λη τι­μή που μπο­ρεί να μου κά­νει η α­στι­κή τά­ξη”.
“Στα θερ­μά κι' ά­δο­λα λό­για του με­γά­λου προ­λε­τά­ριου δια­νοού­με­νου - ση­μειώ­νε­ται στο α­νυ­πό­γρα­φο δη­μο­σίευ­μα - α­πά­ντη­σε α­πό μέ­ρους των φυ­λα­κι­σμέ­νων ο σ. Πι­κρός.” Η α­πά­ντη­ση, η ο­ποία κα­τα­λαμ­βά­νει το υ­πό­λοι­πο δεύ­τε­ρο μέ­ρος του δη­μο­σιεύ­μα­τος, εί­ναι ε­ξί­σου ε­γκάρ­δια και κι­νεί­ται σε ε­ξί­σου υ­ψη­λό ε­πα­να­στα­τι­κό φρό­νη­μα ή, αν κρα­τή­σου­με α­πο­στά­σεις, στην ί­δια ε­πα­να­στα­τι­κή ρη­το­ρι­κή. “Τα σί­δε­ρα της φυ­λα­κής, α­γα­πη­μέ­νε φί­λε μας - α­πα­ντά ο Πι­κρός - δεν εί­ναι ι­κα­νά να πνί­ξουν τη βα­θειά χα­ρά που νιώ­θου­με με τον ερ­χο­μό σου. Εί­ναι σπά­νιες οι κα­λές στιγ­μές στη φυ­λα­κή. Μια α­π' αυ­τές, κι' η κα­λύ­τε­ρη εί­ναι τού­τη. Δε σου κρύ­βου­με πώς σε βρί­σκου­με α­νώ­τε­ρο α­π' ό,τι σε πε­ρι­μέ­να­με. Πε­ρι­μέ­να­με έ­να φί­λο, και βρί­σκου­με κά­τι ά­πει­ρα α­νώ­τε­ρο· έ­να σύ­ντρο­φο, έ­να συ­να­γω­νι­στή. Δέ­ξου α­πό μέ­ρους ό­λων μας τους θερ­μούς α­δελ­φι­κούς κι' ε­πα­να­στα­τι­κούς μας χαι­ρε­τι­σμούς. Γυρ­νώ­ντας α­π' τη με­γά­λη χώ­ρα, αυ­τό­πτης και α­ψευ­δής μάρ­τυς κι' ε­σύ της με­γα­λειώ­δους σο­σια­λι­στι­κής α­νοι­κο­δό­μη­σης και του α­νι­στό­ρη­του έρ­γου του Ρωσ­σι­κού προ­λε­τα­ριά­του δέ­κα μό­λις χρό­νια με­τά την Οχτω­βρια­νή Επα­νά­στα­ση, γε­γο­νός που ό­μοιο μ' αυ­τό δεν εί­δε άλ­λη φο­ρά η Ιστο­ρία, φυ­σι­κό εί­ναι ο α­πο­τρο­πια­σμός που νοιώ­θεις και που έ­χεις την αν­δρεία να μη τον κρύ­βεις μπρος στην τσα­γκω­φι­κή τρο­μο­κρα­τία που με­τέρ­χε­ται η κυ­ρίαρ­χη τά­ξη της χώ­ρας μας στη ση­με­ρι­νή της ε­πί­θε­ση ε­νά­ντια στην ερ­γα­τιά, στις ορ­γα­νώ­σεις της, στους α­γω­νι­στές της.”
Συ­νε­χί­ζο­ντας ο Πι­κρός, α­να­λύει, με τον ί­διο πά­ντα αιχ­μη­ρό τό­νο, την τρέ­χου­σα τό­τε οι­κο­νο­μι­κή, κοι­νω­νι­κή και κοι­νο­βου­λευ­τι­κή κα­τά­στα­ση, ό­πως, για πα­ρά­δειγ­μα, την πρό­σφα­τη εκ­δίω­ξη των βου­λευ­τών του Λαϊκού Με­τώ­που α­πό το κοι­νο­βού­λιο. Ανα­φέ­ρε­ται, ε­πί­σης, και στο Μα­κε­δο­νι­κό, ε­πί­μα­χο ε­θνι­κό ζή­τη­μα, που τί­θε­ται α­νοι­χτά ως πο­λι­τι­κό θέ­μα ε­κεί­νη την ε­πο­χή α­πό το ΚΚΕ. Τί­θε­ται, δη­λα­δή, θέ­μα μειο­νο­τή­των και α­πε­λευ­θέ­ρω­σης του Μα­κε­δο­νι­κού Λα­ού, στην Ελλά­δα, τη Βουλ­γα­ρία και τη Σερ­βία. Το δη­μο­σίευ­μα, μας πλη­ρο­φο­ρεί ε­πί­σης, ό­τι “α­πό μέ­ρους της α­γω­νι­ζό­με­νης νε­ο­λαίας και των φυ­λα­κι­σμέ­νων και ε­ξο­ρί­στων νέων α­γω­νι­στών χαι­ρέ­τι­σε και μί­λη­σε στον Ιστρά­τι - ο σ. Λευ­τέ­ρης Απο­στό­λου”.3
Κα­τά το δη­μο­σίευ­μα πά­ντα, ο Ιστρά­τι “υ­πο­σχέ­θη­κε πως με­τά τη διά­λε­ξη, και ε­φο­δια­σμέ­νος πια με την σχε­τι­κή ά­δεια του υ­πουρ­γείου θα πά­ει να πε­ρά­σει μιαν ο­λό­κλη­ρη μέ­ρα μα­ζύ με τους φυ­λα­κι­σμέ­νους μας στη φυ­λα­κή. Φεύ­γο­ντας, α­γκά­λια­σε και φί­λη­σε, για ό­λους, το σ. Πι­κρό και με μια θερ­μή χει­ρα­ψία στον κα­θέ­να ε­πα­νέ­λα­βε τις υ­πο­σχέ­σεις του”.
Όλα τα προ­η­γού­με­να μπο­ρεί να έ­χουν ε­ντο­πι­στεί βι­βλιο­γρα­φι­κά α­πό τους με­λε­τη­τές του Πι­κρού, ω­στό­σο, το τε­λευ­ταίο, δη­λα­δή η συ­νά­ντη­ση Ιστρά­τι - Πι­κρού στη φυ­λα­κές Συγ­γρού διέ­λα­θε. Αυ­τό α­κρι­βώς μας ώ­θη­σε σε πιο ε­κτε­νή α­να­φο­ρά. Εάν, τε­λι­κά, σε μια βι­βλιο­γρα­φία υ­πάρ­χουν ελ­λεί­ψεις, αυ­τές κα­μιά φο­ρά μπο­ρεί να ε­πι­φυ­λάσ­σουν μι­κρές ή και με­γά­λες εκ­πλή­ξεις.

ΣΗ­ΜΕΙΩ­ΣΕΙΣ

1. Υπεν­θυ­μί­ζου­με ό­τι ο Πα­ναΐτ Ιστρά­τι (Βραΐλα 1884 - Βου­κου­ρέ­στι 1935) εί­χε δι­πλό βα­πτι­στι­κό και δι­πλό ε­πώ­νυ­μο. Κρά­τη­σε, ω­στό­σο, και έ­γι­νε διά­ση­μος με το ε­πώ­νυ­μο της ρου­μά­νας μη­τέ­ρας του, Ζωί­τσας Ιστρά­τι. Κα­τά το πα­τρώ­νυ­μο, ή­ταν Γε­ρά­σι­μος Βαλ­σα­μής ή Βαλτ­ζα­μής. Ο πα­τέ­ρας του, Γεώρ­γιος Βαλ­σα­μής, που πέ­θα­νε νέ­ος, κα­τα­γό­ταν α­πό το χω­ριό Φα­ρα­κλά­τα της Κε­φαλ­λο­νιάς. Επί­σης, το βα­πτι­στι­κό Πα­ναΐτ προέ­κυ­ψε και, τε­λι­κά, ε­πι­κρά­τη­σε με­τά το θά­να­το του με­γά­λου α­δελ­φού του, του Πα­να­γιώ­τη, που πέ­θα­νε σε μι­κρή η­λι­κία και οι γο­νείς του, εις μνή­μην του παι­διού που έ­χα­σαν, τον εί­παν και Πα­να­γιώ­τη - Πα­ναΐτ στα ρου­μά­νι­κα. Να υ­πεν­θυ­μί­σου­με, ε­πί­σης, ό­τι στην Ελλά­δα τα­ξί­δε­ψε τρείς α­κό­μη φο­ρές. Ήλθε πρώ­τη φο­ρά το 1907, ε­πα­νήλ­θε το 1909 και το 1910.
2. Πρό­κει­ται για δύο δια­λέ­ξεις στο θέ­α­τρο Αλά­μπρα, με θέ­μα την πο­ρεία και τα ε­πι­τεύγ­μα­τα της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης. Μί­λη­σαν ο Ιστρά­τι και ο Νί­κος Κα­ζα­ντζά­κης. Οι δύο ο­μι­λη­τές εί­χαν γνω­ρι­στεί λί­γο νω­ρί­τε­ρα στη Σο­βιε­τι­κή Ένω­ση, στις γιορ­τές των δέ­κα χρό­νων της Επα­νά­στα­σης. Οργα­νω­τής ή­ταν ο Εκπαι­δευ­τι­κός 'Όμι­λος, με πρω­το­στά­τη τον πρό­ε­δρό του Δη­μή­τρη Γλη­νό. Οι δια­λέ­ξεις προ­κά­λε­σαν έ­ντο­νες πο­λι­τι­κές α­ντι­πα­ρα­θέ­σεις και, συγ­χρό­νως, δι­κα­στι­κές α­να­κρί­σεις στους δύο ο­μι­λη­τές και τον ορ­γα­νω­τή. Πα­ράλ­λη­λα, μια ε­πί­σκε­ψη του Ιστρά­τι στο σα­να­τό­ριο Σω­τη­ρία και α­νά­λο­γο άρ­θρο, που δη­μο­σιεύει στον Ρι­ζο­σπά­στη, ό­ξυ­ναν α­κό­μη πε­ρισ­σό­τε­ρο την πο­λι­τι­κή α­τμό­σφαι­ρα. Η υ­πό­θε­ση έ­φτα­σε με ε­πε­ρώ­τη­ση ως τη Βου­λή. Προ­σω­ρι­νά έ­γι­νε τό­τε κά­ποιος συμ­βι­βα­σμός για την πα­ρα­μο­νή του Ιστρά­τι στην Ελλά­δα. Τε­λι­κά, ό­μως, υ­πε­ρί­σχυ­σε η Υπη­ρε­σία Αλλο­δα­πών, που τον ε­ξα­νά­γκα­σε να φύ­γει ως α­νε­πι­θύ­μη­τος, ε­πει­δή ε­θεω­ρεί­το ε­πι­κίν­δυ­νος για τη δη­μό­σια α­σφά­λεια.
3. Ο Λευ­τέ­ρης Απο­στό­λου, ση­μαί­νον στέ­λε­χος της κομ­μου­νι­στι­κής α­ρι­στε­ράς, συ­νυ­πέ­γρα­ψε αρ­γό­τε­ρα, στις 27 Σε­πτεμ­βρίου 1941, σε μυ­στι­κή σύ­σκε­ψη στην Αθή­να, το ι­δρυ­τι­κό κεί­με­νο του Ε­ΑΜ ως εκ­πρό­σω­πος του ΚΚΕ και α­νέ­λα­βε πρώ­τος Γραμ­μα­τέ­ας της μα­ζι­κής αυ­τής ορ­γά­νω­σης. Με­τα­πο­λε­μι­κά ε­κλέ­χτη­κε κα­τ' ε­πα­νά­λη­ψη δή­μαρ­χος στην πό­λη της Μυ­τι­λή­νης.

Μ. Θε­ο­δο­σο­πού­λου

Πέ­τρος Πι­κρός, Πα­ναΐτ Ιστρά­τι
(Φω­το­γρα­φι­κό Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α./Μ.Ι.Ε.Τ.)