Εδώ και δεκαπέντε περίπου χρόνια άρχισε να εκδηλώνεται έντονο ενδιαφέρον για τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς. Ήρθε ως συνακόλουθο της προσπάθειας, που γινόταν τότε, ανάδειξης και προώθησης της ελληνικής λογοτεχνίας. Στον πακτωλό των εξ Εσπερίας ερχόμενων χρημάτων, ήταν και τα κονδύλια για τον πολιτισμό και τους επιμέρους τομείς του, των οποίων η απορρόφηση, τουλάχιστον κατά τρόπο εποικοδομητικό, αποτέλεσε ανέκαθεν πρόβλημα. Στο χώρο του βιβλίου, το βασικό απόκτημα ήταν το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (Ε.ΚΕ.ΒΙ.), που κατόρθωσε να απορροφήσει με το παραπάνω κονδύλια και να ξεπεράσει σε μέγεθος αντίστοιχα άλλων ευρωπαϊκών χωρών, πληθυσμιακά πολύ μεγαλύτερων. Η προσφορά του, όμως, περιορίστηκε στα αρχικά φιλόδοξα σχέδια και ημιτελή προγράμματα, που άφησαν, εις ανάμνηση, ντάνες από φυλλάδια και βιβλιάρια. Ίσως, αν είχε θεσπιστεί ισόβιος διευθυντής, η Μυρσίνη Ζορμπά να είχε καταφέρει να υλοποιήσει το στόχο ενός ευρωπαϊκών απαιτήσεων Κέντρο Βιβλίου. Ο διάδοχός της, πάντως, αρκέστηκε να ακυρώσει όσα είχαν γίνει επί των ημερών της, φροντίζοντας περισσότερο για την προσωπική του προβολή. Ακόμη καλύτερα θα ήταν να είχε προβλεφθεί ισόβιος διευθυντής ελληνικής καταγωγής. Μπορεί κάτι τέτοιο να ακούγεται ρατσιστικό στη σημερινή πολυπολιτισμική κοινότητα, αλλά έτσι θα είχε αποφευχθεί η γαλλίς διευθύντρια, που ακολούθησε και μάλιστα μακροημερεύει. Είναι κι αυτό μια ελληνική πατέντα. Όσο λιγότερο κατάλληλος είναι κάποιος για μια θέση, τόσο περισσότερο παραμένει σε αυτήν. Στο μόνο που διέπρεψε η εν λόγω κυρία, είναι ο μιμητισμός ξένων προτύπων, μη λαμβάνοντας καθόλου υπόψη τις ιδιαιτερότητες του γηγενούς προϊόντος. Μάλλον ακριβέστερα, μη αναγνωρίζοντας το ελληνικό βιβλίο ως διαφορετική οντότητα και επιδεικνύοντας σνομπισμό στο πλασάρισμά του.
Υπουργική πρωτοβουλία
Όσο, πάντως, αφορά τους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς, το Ε.ΚΕ.ΒΙ. μόλις εφέτος φαίνεται να τους θυμήθηκε εκ νέου. Αυτή τη φορά, όμως, την πρωτοβουλία την διεκδικεί ο ίδιος ο Υπουργός. Δεδομένου ότι, όπως γράφεται, δεν διεκδικεί καμία άλλη πρωτοβουλία στο χώρο του πολιτισμού, θα πρέπει να τον πιστέψουμε. Τώρα, βεβαίως, και ο Υπουργός, καίτοι αυτός ελληνικής καταγωγής, αν κρίνουμε από το είδος των πρωτοβουλιών που έλαβε, δεν μοιάζει να έχει και πολύ γνώση των ιδιαιτεροτήτων της ελληνικής λογοτεχνίας. Φεστιβάλ νέων συγγραφέων και βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα, με όριο ηλικίας, είναι πρωτοβουλίες τόσο αλλότριες προς τα καθ’ ημάς, όσο και εκείνο το τραγελαφικό Βραβείο Αναγνωστών της γαλλίδος διευθύντριας, που το μόνο που άφησε είναι τον εξευτελισμό δυο τριών καλών συγγραφέων, οι οποίοι κατέφυγαν σε ποταπά μέσα για να το αποκτήσουν. Μπορεί στις Η.Π.Α., για παράδειγμα, που σπούδασε ο Υπουργός μας, οι νέοι, που δεν είναι των 400 ευρώ αλλά των 400 λέξεων, να καταφέρνουν στην οχλαγωγία των Φεστιβάλ να γράφουν ιστορίες και ποιήματα. Μπορεί ακόμη η πνευματική δημιουργία, με τον τεχνοκρατικό τρόπο που γίνεται αντιληπτή, να επιδέχεται όριο ηλικίας. Πάντως, στα εδώ Φεστιβάλ συνήθως μόνο ξεφαντώνουμε, ενώ όριο ηλικίας είθισται να προβλέπεται μόνο για μειωμένες τιμές σε συγκοινωνίες και θεάματα.
Στο εκδοτικό πεδίο
Αντιθέτως, το θέμα των πρωτοεμφανιζόμενων απασχόλησε εξ αρχής τους εκδότες, ενώ, ως συνέχεια μιας άτυπης αλυσίδας, καταπιάστηκαν με την προβολή τους και οι δημοσιογραφούντες βιβλιοπαρουσιαστές. Εδώ, το όριο ηλικίας τέθηκε άρρητα και ήταν μέσα στα αναμενόμενα, ως μέρος του κατά πιστή μίμηση καλλιεργούμενου σταρσύστεμ. Με τι ίματζ να προωθηθεί ένας πενηντάρης! Κι αν είναι άντρας, όλο και κάτι γίνεται, δεδομένης και της παραδοσιακής αίγλης των γκρίζων κροτάφων. Αν πρόκειται, όμως, για γυναίκα, μόνο με απόκρυψη και ρετουσαρισμένες φωτογραφίες μπορεί να γίνει κάποια προσπάθεια. Ας μην λησμονούμε, ότι η ισχύς της εικόνας στις νεότερες γενιές είναι υπερβολικά άνιση έναντι του γραπτού λόγου.
Το ενδιαφέρον είναι ότι τα βιβλία των πρωτοεμφανιζόμενων, ακριβώς επειδή ανακατεύονται οι εκδότες, φθάνουν στον Τύπο ήδη κλασαρισμένα. Άλλος ο πρωτοεμφανιζόμενος του μεγάλου εκδότη κι άλλος του μικρού. Το βιβλίο του πρώτου διαθέτει εκείνα τα χαρακτηριστικά, που ευνοούν την εξέλιξή του μέχρι και σε ευπώλητο. Αυτό το διαπιστώνει το αισθητήριο, που διαθέτουν οι έναντι οικονομικού αντιτίμου αναγνώστες, όπως αποκαλούνται, του μεγάλου εκδότη. Πρόκειται για ευαίσθητες κεραίες, που εντοπίζουν αμέσως τις ανεπιθύμητες λογοτεχνικές ιδιότητες. Γι’ αυτό και από τα ξακρίδιά τους, συχνά προκύπτει ο πρωτοεμφανιζόμενος του μικρού εκδότη. Προσοχή, όμως, γιατί σε μικρά σύνολα, όπως αυτά του γηγενούς εκδοτικού χώρου, οι γενικεύσεις είναι επισφαλείς. Οι μικροί εκδότες μπορεί να έχουν ως κοινό παρονομαστή τον περιορισμένο ετησίως αριθμό βιβλίων, αλλά διαφέρουν μεταξύ τους πολύ περισσότερο από τους μεγάλους. Τα τελευταία χρόνια, έχουν εμφανιστεί ορισμένοι, που προβάλλουν προφίλ διανοούμενου, με φιλοδοξίες, τουλάχιστον φαινομενικά, πέραν του εμπορικού οφέλους. Απόρροια αυτού, οι πρωτοεμφανιζόμενοι των εν λόγω εκδοτών να σχηματίζουν διακριτές ομάδες. Όλως ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν τα πρωτάκια των εκδόσεων Πόλις. Μάλιστα, χάρις στις επιτυχίες τους, πολλοί επίδοξοι συγγραφείς βάζουν τον συγκεκριμένο εκδοτικό οίκο πρώτο στη λίστα των προτιμήσεών τους, πριν και από τους μεγάλους εκδότες. Το τοπίο, ωστόσο, των πρωτοεμφανιζόμενων το συσκοτίζουν κάποιοι μικροί εκδότες, που αποδέχονται και τις έναντι χρηματικού ποσού εκδόσεις. Αυτό καθ’ αυτό δεν θα ήταν μεμπτό, αν δεν αποκρυβόταν. Άλλωστε, το ιδίοις αναλώμασιν συνηθιζόταν ανέκαθεν στην λογοτεχνία. Στις σημερινές, όμως, συνθήκες, τηρείται μυστικότητα και επιπροσθέτως, οι εκδότες, ως καλοί επαγγελματίες, φροντίζουν για την ευμενή υποδοχή αυτών των “πληρωμένων” βιβλίων, τα οποία, καμιά φορά, φτάνουν να αποσπούν μέχρι και βραβεύσεις.
Τα βραβεία
Σκοπός των βραβεύσεων πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων είναι να γίνει ένα δεύτερο ξεδιάλεγμα της ήρας από το στάρι, μετά από εκείνο του εκδότη. Σε όλες, γενικώς, τις βραβεύσεις, οι εξωγενείς αναμίξεις στο έργο της κριτικής επιτροπής προκαλούν σύγχυση. Αυτή, ωστόσο, μεγεθύνεται στην περίπτωση των πρωτοεμφανιζόμενων, που το συγγραφικό τους στίγμα δεν έχει ακόμη επαρκώς καταγραφεί. Αρχικά, οι βραβεύσεις πρωτοεμφανιζόμενων γίνονταν από βιβλιοπαρουσιαστές, που είχαν κάποια συνολική εικόνα των υποψήφιων βιβλίων και προκρίναν με λογοτεχνικά μέτρα αξιολόγησης, χωρίς διαβουλεύσεις. Έτσι, τουλάχιστον είχαν ξεκινήσει στον περιοδικό Τύπο. Το πρώτο βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου ήταν του περιοδικού «Διαβάζω», ιδέα του Ηρακλή Παπαλέξη. Στην πορεία, προέκυψαν κι άλλα βραβεία από περιοδικά, εκδοτικούς οίκους και άλλους ιδιωτικούς φορείς, μέχρι πέρυσι, που, δεκαπέντε χρόνια μετά τη θέσπιση του πρώτου βραβείου, θεσπίστηκε και κρατικό βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου με ακριβές όριο ηλικίας. Το πρώτο δείγμα γραφής, που έδωσε η ανανεωμένη Κριτική Επιτροπή για το εν λόγω νεόκοπο βραβείο, δείχνει ότι επικράτησε σύνεση. Προς αποφυγή του ρίσκου, προ ενός συνόλου υποψηφίων ασαφώς διαγεγραμμένου, προτιμήθηκε η σολομώντεια λύση του μοιράσματος του βραβείου σε έναν ποιητή και έναν πεζογράφο. Αμφότεροι τριάντα ετών και ήδη βραβευμένοι με άλλα βραβεία για πρωτοεμφανιζόμενους. Με άλλα λόγια, ασφαλής ή καθόλου αβασάνιστη λύση επί του συνόλου.
Διαφορετική περίπτωση στις διακρίσεις πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων αποτελεί ο διαγωνισμός διηγήματος, «HOTEL-Ένοικοι γραφής», των εκδόσεων Πατάκη, ιδέα του Μισέλ Φάϊς. Είναι μια συστηματική εκδοτική προσπάθεια για την προώθηση νέων συγγραφέων, που ξεκίνησε το 2006 με ετήσιους θεματικούς διαγωνισμούς. Εκτός από τον συγγραφέα του διηγήματος, που βραβεύεται, ανακοινώνεται και βραχεία λίστα, με κυμαινόμενο αριθμό επιλαχόντων, γύρω στους δέκα. Από αυτούς τους ετήσιους διαγωνισμούς προκύπτει μια ανθολογία διηγημάτων, που απαρτίζεται από το βραβευμένο διήγημα και πέντε από τα καταχωρούμενα στην βραχεία λίστα, ενώ προστίθενται και διηγήματα γνωστών πεζογράφων και ενός από τους παλαιότερα βραβευμένους, που συμμετέχουν ως μέλη της κριτικής επιτροπής. Εκτός από την ανθολογία, εκδίδονται και συλλογές διηγημάτων των διακριθέντων, όπου στο ξάκρισμά τους και την κριτική επιτροπή συμμετέχει η Άννα Πατάκη.
Σχολές συγγραφέων
Ωστόσο, στις συζητήσεις που γίνονται γύρω από τους πρωτοεμφανιζόμενους τα τελευταία χρόνια, κυριαρχούν οι Σχολές Δημιουργικής Γραφής. Ένας θεσμός, που ήρθε μεν με καθυστέρηση εξ Αμερικής, αλλά τον οποίο αγκάλιασε ενθουσιωδώς το πανελλήνιον. Εισηγητής θεωρείται ο Στρατής Χαβιαράς, ο οποίος και ανέλαβε διευθυντής της πρώτης Σχολής, που άνοιξε τις πύλες της το 2005 υπό τη σκέπη του Ε.ΚΕ.ΒΙ. Ο θεσμός συζητήθηκε, βρήκε φανατικούς υποστηρικτές, εξασφάλισε γνωστά ονόματα ως διδάσκοντες, μέχρι και ακαδημαϊκούς. Κυρίως βρήκε μαθητές. Όλο και συχνότερα, πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς αναφέρουν στα βιογραφικά τους, εν μέσω διπλωμάτων και διδακτορικών, φοίτηση σε κάποια Σχολή Δημιουργικής Γραφής. Μάλιστα, όπως συμβαίνει με τους σπουδαστές της Σχολής Καλών Τεχνών, όπου αναφέρεται ειδικότερα και το Εργαστήριο γνωστού ζωγράφου-καθηγητή στο οποίο μαθήτευσαν, οι πρωτοεμφανιζόμενοι αναφέρουν την μαθητεία τους στον άλφα ή βήτα γνωστό συγγραφέα, ο οποίος, καίτοι ο ίδιος αυτοδίδακτος, κατόρθωσε να αποκτήσει αίγλη μεγάλου δάσκαλου.
Σήμερα, ο ακριβής αριθμός των εν λόγω Σχολών μονίμως λανθάνει. Νέες ανοίγουν, παλαιές κλείνουν, ενώ υπάρχουν και ορισμένες, που βρίσκονται για ένα διάστημα εν υπνώσει. Πληθαίνουν, πάντως, και αρχίζει να σημειώνεται έλλειψη διδασκόντων. Στις καινούριες Σχολές, βρίσκεις καμιά φορά και συγγραφείς, που θα έπρεπε να καθίσουν, αντί στο έδρανο του διδάσκοντος, στο θρανίο του διδασκόμενου. Αυτό, βεβαίως, μόνο εάν συμμερίζεται κανείς την άποψη, ότι η συγγραφή διδάσκεται. Αλήθεια, τι ωραία που θάταν! Ένας φιλομαθής και προκομμένος τον ένα χρόνο να μαθαίνει μυθιστοριογραφία, τον άλλο να ασκείται στη νουβέλα, τον παράλλο στην διηγηματογραφία. Μέχρι και ποιητής μπορεί να γίνει, αν το τραβάει η όρεξή του. Μάλιστα, όλα αυτά, με τις ίδιες ώρες και τα ίδια δίδακτρα, που σημαίνει ότι οι ειδήμονες τα αναγνωρίζουν ως εγχειρήματα της ίδιας δυσκολίας. Απορούμε, μόνο, πώς ακόμη δεν προέκυψε εξειδικευμένη μαθητεία στη συγγραφή μπεστ σέλερ. Γιατί, για παράδειγμα, δίπλα στην αίθουσα του Γιώργη Γιατρομανωλάκη, που διδάσκει μυθιστόρημα σε μια εκ των Σχολών, να μην διδάσκει η Πασχαλία Τραυλού το μπεστ σέλερ; Την γκετοποίηση της λεγόμενης, κατά παραβίαση του πολιτικά ορθού, παραλογοτεχνίας φαίνεται να προτίθεται να καταργήσει πρώτη η Εταιρεία Συγγραφέων. Αδιάφορο αν οι ιδρυτές της είχαν υψηλά στάνταρ και την είχαν οραματιστεί ως νησίδα λογοτεχνών. Αναφέραμε, δίκην παραδείγματος, τον Γιατρομανωλάκη, γιατί αυτός και ο Θανάσης Βαλτινός είναι οι μόνοι από τους διδάσκοντες, που υπέγραψαν το ιδρυτικό της Εταιρείας την 2α Ιουλίου του 1981. Όσο για την Τραυλού, συμπτωματικά συντοπίτισσα του Ακαδημαϊκού μας, είναι η πρώτη της ομάδας των αποκαλούμενων παραλογοτεχνών, που προτάθηκε ως μέλος της Εταιρείας και όπως ακούγεται, η υποψηφιότητά της αντιμετωπίζεται ευμενώς όχι μόνο από τα νεότερα μέλη, αλλά και από τους πρεσβύτερους.
Τώρα, με το οικονομικό στέγνωμα, εάν θα εμφανιστεί ή όχι αποπληθωριστική τάση σε σχολές, βραβεύσεις και φεστιβάλ, ουδείς μπορεί να προβλέψει. Ούτε, βεβαίως, μπορεί κανείς να προβλέψει, πόσο καταστροφική θα είναι αυτή για τα κάθε είδους και φυλής πρωτάκια.
Μ. Θεοδοσοπούλου
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα "Η Εποχή" στις 19/2/2012
2 σχόλια:
Πέρα για πέρα αληθινό άρθρο. Αυτή η κυρία EKEBI έχει φτάσει στο σημείο να σνομπάρει και να ξεδιαλέγει συγγραφείς παρείστικα και να αισθάνεται και υπεράνω τους. Το παίζει μάνατζερ με ξένα λεφτά. Ελάχιστα βιβλία προωθήθηκαν στο εξωτερικό επί των ημερών της. ΄Οσο για τα μαθήματα δ.γ. αγγίζει το όριο του γελοίου, συγγραφείς κατ' εξοχήν αντι-αφηγηματικοί να διδάσκουν την τέχνη της γραφής.
Όσο για τα πρωτάκια σύντομα θα δούμε ώριμους σχιζοειδείς τύπους που θα περιφέρονται με τα χειρόγραφα από εδώ και από εκεί... Δεν τους αφήνουν ούτε τη χαρά της προσωπικής πρωτειάς να νοιώσουν. Αλλά τα θέλει ο ...
Συγχαρητήρια για την τόλμη σου, Μάρη.
Πολλοί άνθρωποι της λογοτεχνίας και της ποίησης ακολούθησαν τη φετινή μόδα να δοξολογήσουν σε σημείο ξελιγώματος τον Παπαδιαμάντη (ένεκεν του αφιερωμένου έτους σ αυτόν) κανείς όμως απ αυτούς δεν ακολούθησε το παράδειγμά του να σταθεί μακριά (έστω για ένα χρόνο βρε αδερφέ -τιμής ένεκεν) από τον συνωστισμό της διεκδίκησης βραβείων, τιμών και δόξης. Και οι "νέοι" συγγραφείς και τα πλήρως απαξιωμένα από τους κρατικούς φορείς λογοτεχνικά περιοδικά -ακόμα και αυτά με αριστερό προσανατολισμό- πρώτοι και με χαρά τρέξαν μόλις το Υποργείο και το ΕΚΕΒΙ τους κούνισε το δαχτυλάκινα προσφέρουν την συμετοχή τους στο πανηγυράκι!
Ευτυχώς υπάρχει και μια άλλη νέα γενιά λογοτεχνών και μικροεκδοτών που έχει τραβήξει από καιρού τις διαχωριστικές γραμμές κι ας έχουν λαθάκια τα βιβλία τους και αισθητική "Λεό Χριστάκη". Τουλάχιστον είναι απαλαγμένοι από τις δύο σύγχρονες πληγές του ελληνικού βιβλίου: τον καθωσπρεπισμό και τη σοβαροφάνεια.
Με τιμή
ο Φαρφουλάς
Δημοσίευση σχολίου