Περί νεοελληνικής σάτιρας

«Πόρ­φυ­ρας»
Τεύ­χος 133
Οκτώ­βριος-
Δε­κέμ­βριος 2009
Κέρ­κυ­ρα

Κο­ντεύει να συ­μπλη­ρω­θεί δε­κα­ε­τία α­πό το Συ­νέ­δριο, που εί­χε διορ­γα­νώ­σει ο «Πόρ­φυ­ρας» για τη νε­ο­ελ­λη­νι­κή σά­τι­ρα, και τα Πρα­κτι­κά του Συ­νε­δρίου δεν έ­χουν α­κό­μη εκ­δο­θεί. Εί­χε πραγ­μα­το­ποιη­θεί το τριή­με­ρο 2-4 Νο­εμ­βρίου 2001. Σύμ­φω­να με το πρό­γραμ­μα του Συ­νε­δρίου, που α­να­δη­μο­σιεύε­ται στο τρέ­χον τεύ­χος, εί­χαν γί­νει 27 α­να­κοι­νώ­σεις και μια συ­ζή­τη­ση στρογ­γυ­λής τρά­πε­ζας. Κα­τά τους εκ­δό­τες του πε­ριο­δι­κού, κα­τα­βλή­θη­καν προ­σπά­θειες στα εν­διά­με­σα χρό­νια, ω­στό­σο, δεν μπό­ρε­σαν να ε­ξα­σφα­λί­σουν την α­παι­τού­με­νη χο­ρη­γία προς έκ­δο­ση των Πρα­κτι­κών, ό­πως συ­νή­θως γί­νε­ται με α­νά­λο­γα Πρα­κτι­κά Συ­νε­δρίων. Δεν διευ­κρι­νί­ζουν, ό­μως, κα­τά πό­σο στο ά­καρ­πο των προ­σπα­θειών τους βά­ρυ­νε το θέ­μα του Συ­νε­δρίου. Για­τί, κα­κά τα ψέ­μα­τα, άλ­λη αί­γλη ε­ξα­σφα­λί­ζει στον χο­ρη­γό έ­να ε­πε­τεια­κό α­φιέ­ρω­μα σε μια α­πό τις με­γά­λες μορ­φές της ε­πτα­νη­σια­κής λο­γιο­σύ­νης ή α­κό­μη και σε έ­ναν πρε­σβύ­τη ποιη­τή, κι άλ­λη, σε έ­να λο­γο­τε­χνι­κό εί­δος, το ο­ποίο οι αρ­χαίοι Έλλη­νες ά­φη­σαν α­νο­νο­μά­τι­στο και σή­με­ρα αυ­τό το εί­δος λό­γου καλ­λιερ­γεί­ται πα­ρε­μπι­πτό­ντως και χον­δρο­ει­δώς. Τις τε­λευ­ταίες ελ­πί­δες των εκ­δο­τών για ε­ξεύ­ρε­ση οι­κο­νο­μι­κής υ­πο­στή­ρι­ξης φαί­νε­ται να κα­ταρ­ρά­κω­σε η οι­κο­νο­μι­κή κρί­ση. Καί­τοι, τώ­ρα εί­ναι που ο λό­γος πε­ρί σά­τι­ρας κα­θί­στα­ται εκ των ων ουκ ά­νευ. Όπως και να έ­χει, α­πο­φά­σι­σαν να δη­μο­σιεύ­σουν κα­τά δό­σεις τις α­να­κοι­νώ­σεις, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης της συ­ζή­τη­σης στρογ­γυ­λής τρά­πε­ζας, την ο­ποία έ­χουν α­πο­μα­γνη­το­φω­νή­σει. Υπό­σχο­νται, μά­λι­στα, να ο­μα­δο­ποιή­σουν συγ­γε­νείς α­να­κοι­νώ­σεις. Η πρώ­τη ο­μά­δα πε­ρι­λαμ­βά­νει εν­νέα α­να­κοι­νώ­σεις και πα­ρου­σιά­ζε­ται με τον γε­νι­κό τίτ­λο, «Πτυ­χές της νε­ο­ελ­λη­νι­κής σά­τι­ρας». Το τεύ­χος α­φιε­ρώ­νε­ται στη μνή­μη τεσ­σά­ρων α­πό τους συμ­με­τέ­χο­ντες, που α­πο­δή­μη­σαν κα­τά την εν­διά­με­ση πε­ρίο­δο: Σπύ­ρος Αλ. Καβ­βα­δίας, το 2003, Γιώρ­γος Γ. Αλι­σαν­δρά­τος και Διο­μή­δης Βλά­χος, το 2004, Αλέξ. Αργυ­ρίου, το 2009.
Στις 27 α­να­κοι­νώ­σεις του Συ­νε­δρίου, υ­πάρ­χουν α­να­κοι­νώ­σεις γε­νι­κού πε­ρί σά­τι­ρας πε­ριε­χο­μέ­νου, α­να­κοι­νώ­σεις που α­πο­πει­ρώ­νται με­γα­λύ­τε­ρης ή μι­κρό­τε­ρης έ­κτα­σης ι­στο­ρι­κές α­να­δρο­μές στη νε­ο­ελ­λη­νι­κή σά­τι­ρα και α­να­κοι­νώ­σεις που ε­πι­κε­ντρώ­νο­νται σε έ­να πρό­σω­πο ή στις ι­διαι­τε­ρό­τη­τες της σά­τι­ρας, ό­πως γρά­φτη­κε σε κά­ποιο α­πό τα Επτά­νη­σα. Αυ­τά, του­λά­χι­στον, προ­κύ­πτουν α­πό τους τίτ­λους των α­να­κοι­νώ­σεων. Συ­χνά, ό­μως, οι τίτ­λοι α­να­κοι­νώ­σεων, ει­ση­γή­σεων και δια­λέ­ξεων α­πο­βαί­νουν α­πα­τη­λοί, κα­θώς α­ντι­κα­θρε­φτί­ζουν τις φι­λο­δο­ξίες των ο­μι­λη­τών και ε­λά­χι­στα το πε­ριε­χό­με­νο των κει­μέ­νων τους. Στο βαθ­μό που οι συ­γκε­κρι­μέ­νες α­να­κοι­νώ­σεις α­ντα­πο­κρί­νο­νται στους τίτ­λους τους, πα­ρα­τη­ρού­με ό­τι οι τέσ­σε­ρις α­να­κοι­νώ­σεις γε­νι­κού πε­ριε­χο­μέ­νου δεν συ­μπε­ριε­λή­φθη­σαν (Δη­μή­τρης Αγγε­λά­τος: «Η σά­τι­ρα, έ­νας ει­δο­λο­γι­κός χα­μαι­λέων», Μά­ριο Βίτ­τι: «Σά­τι­ρα και ρε­α­λι­σμός», Κα­τε­ρί­να Κω­στίου: «Η σά­τι­ρα και οι τε­χνι­κές της», Ερω­τό­κρι­τος Μω­ραΐτης: «Η σά­τι­ρα ως α­να­τρο­πή του κοι­νω­νι­κού προ­σω­πείου»).
Δυο α­να­κοι­νώ­σεις κα­λύ­πτουν την ι­στο­ρι­κή α­να­δρο­μή α­πό τις α­παρ­χές μέ­χρι τον Σο­λω­μό. Αυ­τές θα α­να­με­νό­ταν να δη­μο­σιευ­θούν μα­ζί και η μία με­τά την άλ­λη, ό­πως και εκ­φω­νή­θη­καν. Πα­ρα­δό­ξως, δη­μο­σιεύε­ται μό­νο η πρώ­τη του Γιώρ­γου Κε­χα­γιό­γλου, ε­νώ μέ­νει για την ε­πό­με­νη δό­ση η α­να­κοί­νω­ση του Πα­ντε­λή Βου­του­ρή, με τίτ­λο, «Η σά­τι­ρα στα χρό­νια του Δια­φω­τι­σμού». Πά­ντως, η α­να­κοί­νω­ση του Κε­χα­γιό­γλου, με την ο­ποία και α­νοί­γει το τεύ­χος, κα­λύ­πτει τό­σο με τον τίτ­λο της, «Προϊστο­ρία της σά­τι­ρας: α­πό τις αρ­χές ως τον Σο­λω­μό», ό­σο και με το χρο­νι­κό ά­πλω­μα του κει­μέ­νου, ο­λό­κλη­ρη την πε­ρίο­δο. Το κεί­με­νο θα χα­ρα­κτη­ρι­ζό­ταν ο­ρια­κής πυ­κνό­τη­τας, ό­χι μό­νο ό­σο α­φο­ρά το πλή­θος των στοι­χείων, αλ­λά και με βά­ση τις προ­τει­νό­με­νες θεω­ρή­σεις, που α­να­σκευά­ζουν πα­γιω­μέ­νες θέ­σεις. Έχου­με την ε­ντύ­πω­ση ό­τι αρ­κε­τές α­πό αυ­τές τις θεω­ρή­σεις ε­πι­δέ­χο­νται πε­ραι­τέ­ρω α­νά­πτυ­ξη. Για πα­ρά­δειγ­μα, η ε­ναρ­κτή­ρια θα μπο­ρού­σε να α­πο­τε­λέ­σει θέ­μα μιας α­νε­ξάρ­τη­της α­να­κοί­νω­σης: “Δεν ξέ­ρω κα­τά πό­σο εί­ναι τυ­χαίο το ό­τι η νε­ο­ελ­λη­νι­κή λο­γο­τε­χνία φαί­νε­ται να ξε­κι­νά με τη σά­τι­ρα και ό­χι με το η­ρωι­κό ά­σμα ή την ε­πι­κή μυ­θι­στο­ρία”.
Κα­θό­λου τυ­χαίο, λοι­πόν, που η ποιη­τι­κή σά­τι­ρα ξε­κι­νά στα μέ­σα του 12ου αιώ­να και η α­φη­γη­μα­τι­κή, στα μέ­σα του 14ου, ε­νώ η λι­βε­λο­γρα­φία αν­θεί ή­δη στους Βυ­ζα­ντι­νούς. Κα­θό­λου τυ­χαίοι και οι χώ­ροι, που υ­πο­θάλ­πε­ται: της Εκκλη­σίας, του σχο­λείου και των λο­γίων κύ­κλων. Επί­σης, κα­θό­λου τυ­χαία τα παι­χνι­διά­ρι­κα και βέ­βη­λα στι­χουρ­γή­μα­τα του 15ου αιώ­να. Ακό­μη, κα­θό­λου τυ­χαία και η συ­νέ­χεια στα Επτά­νη­σα. Από την άλ­λη, βο­λι­κή η αρ­χή των πολ­λα­πλών αι­τίων, πολ­λά, ό­μως, μέ­νουν να ε­ρευ­νη­θούν, έ­τσι και κά­νου­με πέ­ρα τις σχη­μα­το­ποιή­σεις των πα­λαιό­τε­ρων. Όπως και να έ­χει, την α­να­κοί­νω­ση συ­νο­δεύει κα­τά­λο­γος σα­τι­ρι­κών κει­μέ­νων α­πό τον 12ο αιώ­να μέ­χρι το 1820. Εκεί α­να­φέ­ρε­ται και η «Αλη­θής Ιστο­ρία», γνω­στό­τε­ρη με τον τίτ­λο που της έ­δω­σε ο Κ.Θ. Δη­μα­ράς, ο «Ανώ­νυ­μος του 1789». Αυ­τή α­πο­τε­λεί το α­ντι­κεί­με­νο της ε­πό­με­νης α­να­κοί­νω­σης α­πό την Ελί­να Τσα­λί­κο­γλου, που κι­νεί­ται στον α­ντί­πο­δα της πύ­κνω­σης.
Η Τσα­λί­κο­γλου, ό­πως ό­λοι οι άρ­τι α­να­γο­ρευ­θέ­ντες δι­δά­κτο­ρες, α­πλώ­νε­ται στο θέ­μα της δια­τρι­βής της, που ή­ταν ο Νε­ο­ελ­λη­νι­κός Δια­φω­τι­σμός, ε­νώ ως α­πό­φοι­τος της Οξφόρ­δης, πλη­θαί­νει τις αγ­γλό­φω­νες πα­ρα­πο­μπές. Πά­ντως, σε υ­πο­ση­μείω­ση και χω­ρίς ε­πι­χει­ρη­μα­το­λο­γία, α­πορ­ρί­πτει τον Γιώρ­γο Κων­στα­ντά ως πι­θα­νό συγ­γρα­φέα της εν λό­γω σά­τι­ρας. Τέ­λος, ει­σα­γω­γι­κά δια­τεί­νε­ται ό­τι με­τά το 1980 ε­πα­να­ξιο­λο­γή­θη­καν έρ­γα του 18ου και 19ου αιώ­να, φέ­ρο­ντας ως πα­ρά­δειγ­μα τη συ­γκε­κρι­μέ­νη σά­τι­ρα, η ο­ποία, λέει, κυ­κλο­φό­ρη­σε σε τρεις δια­φο­ρε­τι­κές εκ­δό­σεις. Ου­σια­στι­κά, ό­μως, οι δυο εκ­δό­σεις (της γραμ­μα­το­λο­γίας Σο­κό­λη και του Ινστι­τού­του Νε­ο­ελ­λη­νι­κών Σπου­δών) ταυ­τί­ζο­νται, α­φού και οι δύο ο­φεί­λο­νται στον Κε­χα­γιό­γλου. Η ελ­λι­πής πα­ρα­πο­μπή στη γραμ­μα­το­λο­γία Σο­κό­λη (α­πό την τρι­με­λή ε­πι­τρο­πή, α­να­φέ­ρο­νται οι δυο, ε­νώ ο τρί­τος α­ντι­κα­θί­στα­ται με το: “κ.ά.”, πα­ρα­λεί­πο­ντας το ό­νο­μα του συ­ντά­κτη των τό­μων Β1 και Β2) πι­στεύου­με ό­τι δη­μιουρ­γεί λαν­θα­σμέ­νες ε­ντυ­πώ­σεις για έ­να ου­σια­στι­κά α­νύ­παρ­κτο εν­δια­φέ­ρον.
Στο τεύ­χος δη­μο­σιεύο­νται οι δυο α­να­κοι­νώ­σεις, με τις ο­ποίες ά­νοι­γε το Συ­νέ­δριο, και οι ο­ποίες εί­ναι οι μό­νες που α­να­φέ­ρο­νται στα σα­τι­ρι­κά ποιή­μα­τα του Σο­λω­μού. Αυ­τές του Σπύ­ρου Αλ. Καβ­βα­δία και της Αι­κα­τε­ρί­νης Κα­ρα­τά­σου. Από τις υ­πό­λοι­πες α­να­κοι­νώ­σεις γε­νι­κό­τε­ρης στό­χευ­σης, δη­μο­σιεύε­ται η ε­κτε­νής του Δη­μή­τρη Κό­κο­ρη, «Σά­τι­ρα: α­πό τον Κα­ρυω­τά­κη στο Σε­φέ­ρη». Ει­δι­κό­τε­ρου πε­ριε­χο­μέ­νου εί­ναι οι α­να­κοι­νώ­σεις: Της κα­θη­γή­τριας λο­γο­τε­χνι­κής με­τά­φρα­σης Μα­ρίας Τσού­τσου­ρα για την α­να­τρε­πτι­κή δρά­ση της βρα­χυ­λο­γίας στη σά­τι­ρα. Της Αθη­νάς Κο­ρού­λη για τον κερ­κυ­ραίο ποιη­τή Γιάν­νη Σα­ρα­κη­νό. Και τέ­λος, η α­να­κοί­νω­ση του Νί­κια Λού­ντζη. “Φι­λο­παίγ­μο­ν” ι­σχυ­ρί­ζε­ται ο Λού­ντζη ό­τι εί­ναι το ζα­κυν­θι­νό πνεύ­μα και με την ο­μι­λία του πεί­θει για το α­λη­θές του λό­γου. Μια χα­ριέ­στα­τη ο­μι­λία, που ε­ξη­γεί ό­τι η σά­τι­ρα ευ­δο­κί­μη­σε στην πα­λαιά Ζά­κυν­θο, για­τί η νή­σος συ­γκέ­ντρω­νε πο­λι­τι­σμό, αυ­τάρ­κεια και φι­λο­παίγ­μον πνεύ­μα. Εί­ναι μια πει­στι­κή ερ­μη­νεία, μέ­σα α­πό την ο­ποία προ­κύ­πτει το για­τί η σά­τι­ρα έ­χει σή­με­ρα πε­ρι­πέ­σει σε μα­ρα­σμό. Πά­ντως, η ο­μι­λία, θέ­λει δεν θέ­λει, “τε­λειώ­νει σε κλί­μα­κα μι­νό­ρε”: με­τά την Ένω­ση ε­πι­κρά­τη­σε η αρ­χή των συ­γκοι­νω­νού­ντων δο­χείων, η ο­ποία και ε­κτό­πι­σε την ζα­κύν­θια ι­διο­τυ­πία χά­ριν του νε­ο­ελ­λη­νι­κού μέ­σου ό­ρου. Να ση­μειώ­σου­με πως στο Συ­νέ­δριο υ­πήρ­χαν α­να­κοι­νώ­σεις και για την “λευ­κα­δί­τι­κη τρέ­λα”. Απο­μέ­νει η α­να­κοί­νω­ση του Γιώρ­γου Ανδρειω­μέ­νου για τον Γιώρ­γο Σου­ρή ως πα­ρά­δειγ­μα της θέ­σης που έ­χει η σά­τι­ρα στην εκ­παί­δευ­ση. Πά­ντως, σή­με­ρα, ο Σου­ρής έ­χει α­πο­συρ­θεί, αν δεν σφάλ­λου­με, ο­λο­σχε­ρώς, α­πό τα α­να­γνω­στι­κά, μα­ζί με τον Πο­λέ­μη και τους άλ­λους της γε­νιάς του. Θα πα­ρου­σία­ζε εν­δια­φέ­ρον μια κα­τα­γρα­φή των σα­τι­ρι­κών κει­μέ­νων στα εν χρή­σει νε­ο­ελ­λη­νι­κά α­να­γνώ­σμα­τα ό­λων των τά­ξεων και βαθ­μί­δων.

Μ. Θε­ο­δο­σο­πού­λου